Corona maakt de leegte tastbaar

Wat eerst heel gewoon was, wordt door lange afwezigheid speciaal. En andersom: wat nieuw is, went snel. Weet je nog hoe kaal en leeg de praatprogramma's op televisie eruitzagen direct na de eerste lockdown? Zonder publiek, en met tafelgasten op grote afstand van elkaar. Als je talkshowbeelden terugziet van vóór corona, ga je je afvragen of ze straks ook weer zo gek bij elkaar op schoot kruipen om het nieuws van de dag te bespreken.

Het afgelopen jaar zijn we als een harmonica uit elkaar bewogen. De ruimte is toegenomen, alsof we collectief wat ruimer in onze jas zijn gaan zitten. Met proefevenementen, fieldlabs en versoepelingen kruipen we nu langzaam opnieuw wat dichter naar elkaar toe. In Engeland zou zelfs overwogen worden om knuffelen met personen buiten het eigen huishouden weer toe te staan.

Van elkaar af, naar elkaar toe: die bijzondere beweging die we nu doormaken, maakt de lege ruimte die altijd al tussen ons in zat ineens heel concreet. Voelbaar. De leegte is bijna een tastbaar object geworden, in ieder geval iets waar politici afwegingen over maken.

Leegte die tastbaar wordt. Die transformatie doet denken aan de kunst van Rachel Whiteread. Al vanaf de jaren negentig maakt zij afgietsels van negatieve ruimtes. Ze maakt ze van het binnenste van een kruik of de ruimte tussen de poten van een stoel. Maar ook van de inhoud van een bureau, of nog groter: een hele kamer (Ghost, één van de kernwerken in haar oeuvre), trappenhuis, en in 1993 met House zelfs een complete woning. Spookachtig mooi zijn haar werken. Whiteread stuurt je blik en aandacht ermee de leegte in.

Dat kan van haar werk een vrij intense ervaring maken. Ik herinner me goed hoe na het bekijken van een grote overzichtstentoonstelling van Whiteread in Londenin 2017 plotseling alles buiten het museum er totaal anders uitzag. De ruim twee uur aandachtig kijken naar Whitereads gestolde leegtes hadden effect gehad. Het maakte gevoelig voor al die leegten waar je de hele dag mee te doen hebt, maar waar je normaal geen oog voor hebt. De dubbeldekkerbus die langsreed, het gangstelstelsel van de Underground, de hotelkamer: allemaal omhulsels van lege ruimte, die tastbaar zou kunnen worden. Het was alsof de wereld zich binnenstebuiten had gekeerd.

Opvallend is dat Whiteread tijdens de pandemie juist opnieuw een omslag heeft gemaakt. Terwijl wij geconfronteerd werden met leegte die concreet werd, maakte zij juist niet langer afgietsels van leegte, maar ging ze, misschien wat traditioneler, sculpturen maken door materiaal samen te voegen. In haar Londense galerie Gagosian zijn die recente werken van Whiteread nu te zien, op de website staan prachtige foto's.

Poltergeist (zie afbeelding hierboven) is een grote, witgeschilderde schuur, van houten latten, takken, golfplaten en rasters die aan elkaar bevestigd zijn. De naam lijkt een directe verwijzing naar Ghost. Maar het schuurtje is geen afgietsel, maar een container van 'echte' leegte. Als gretige vingers lijkt de samengespijkerde constructie grip te willen krijgen op die leegte middenin. Er zit veel ruimte tussen losse bouwmaterialen, waardoor de leegte als zand tussen de vingers wegglipt.

Een tweede sculptuur, Doppelgänger, is een vrij exacte kopie van het eerste, met als grote verschil dat het is geëxplodeerd. Het dak ligt eraf. De wanden zijn ingezakt. De leegte lijkt te zijn ontsnapt. De negatieve ruimte zocht met een knal een weg naar buiten.

Het zijn maar wat fantasieën. Met die twee gespiegelde sculpturen vertelt Whiteread een bloedstollend verhaal, dat zich op allerlei manieren laat invullen. Wederom heeft de wereld zich binnenstebuiten gekeerd.