Naar schatting 1,1 miljoen mensen werden er vermoord, merendeels Joden. Op 27 januari 1945, vandaag precies 75 jaar geleden, werd Auschwitz-Birkenau door het oprukkende Rode Leger bevrijd. Eveneens vandaag verschijnt 'Bij ons in Auschwitz', een bundel ooggetuigenverslagen, samengesteld door Arnon Grunberg. Een gesprek over schaamte, overleven, en de mens na Auschwitz.

U begint de inleiding van de bundel met een citaat: 'Auschwitz was vroeger een heel gewoon stadje.' Hoe kan het dat dat stadje symbool is geworden van de genocide op met name Joden?

"Auschwitz was anders dan de pure vernietigingskampen zoals Treblinka en Sobibór een zogenaamd gemengd kamp, niet uitsluitend vernietigingskamp. Daarom hebben relatief veel slachtoffers dit kamp overleefd.

Daarnaast begon de vernietiging van met name Joden in Auschwitz later dan in de pure vernietigingskampen, maar ging het als vernietigingskamp ook veel langer door, te weten tot de late herfst 1944. In geen ander kamp zijn zoveel Joden vermoord als daar. Dit zijn belangrijke redenen waarom Auschwitz-Birkenau het symbool is geworden van wat wij de Holocaust zijn gaan noemen."

In het boek stelt u de vraag of Auschwitz in woorden te vatten is. En in wiens woorden.

"De verslagen van de morele ooggetuigen, dat wil zeggen getuigen die slachtoffer waren van het Derde Rijk, maken al duidelijk dat dat kan. Elke literaire onderneming an sich gaat uit van de gedachte dat de schrijver de lezer iets kan laten meemaken wat de lezer niet 'echt' heeft meegemaakt.

Dat dat misschien niet helemaal lukt betekent niet dat het niet kan of dat wij genoegen moeten nemen met stilte. Men kan altijd proberen iets te bevatten. Iets te beschrijven. Ik geloof niet dat Auschwitz buiten de geschiedenis staat. Het kamp was uniek, de misdaden van de nazi's waren uniek, maar maken deel uit van de geschiedenis. Een verbod om daarover 'fictie' te schrijven, om Auschwitz te beschrijven in een roman lijkt mij contraproductief."

Toch wordt regelmatig gesteld dat Auschwitz niet te bevatten is, niet te verklaren. Hoe staat u tegenover dergelijke uitspraken?

"Ik denk dat de drogreden dat Auschwitz niet te verklaren is onzin is. Zoals Imre Kertész schreef, eveneens door mij geciteerd in de inleiding van het boek: Auschwitz hing al heel lang in de lucht. Het antisemitisme in Europa kent een lange en gewelddadige geschiedenis.

Dat de geschiedenis an sich niet gedetermineerd is - het moest zo wel gaan - betekent niet dat Auschwitz niet verklaard kan worden. Niet helemaal misschien, maar wel voor een belangrijk deel."

© Arne Dedert / EPA / ANP

Schrijver Arnon Grunberg

Een groot deel van de getuigenissen in de bundel is van leden van het zogenoemde Sonderkommando. Waarom heeft u daarvoor gekozen?

"Het Sonderkommando, dat merendeels uit Joden bestond, had ruwweg de taak de lijken uit de gaskamers te verwijderen, gouden tanden te trekken, haren te knippen, de lijken te verbranden. Om de circa drie maanden werden de leden van het Sonderkommando vermoord.

Het laatste Sonderkommando in Auschwitz, althans delen ervan, is in opstand gekomen. Primo Levi, een van de bekendste overlevenden van Auschwitz, noemde het bedenken en het uitvoeren van het Sonderkommando de meest demonische misdaad van de nazi's."

U schrijft over de 'grijze zone', waarin slachtofferschap en medeplichtigheid door elkaar lopen.

"Er bestaat een grijze zone tussen slachtoffer en misdadiger. De slachtoffers zijn slachtoffers maar geen heiligen, uitzonderingen daargelaten. Overleven vindt meestal in de grijze zone plaats, het ís geen bezigheid voor heiligen.

Leven als gevangene in een concentratiekamp is zo beschamend dat het de overlevenden, uitzonderingen daargelaten, voor altijd met schaamte heeft geslagen. Het benoemen van de grijze zone komt voort uit het besef dat de extreme terreur de overlevenden ook moreel besmet heeft."

U beschrijft ook een andere grijze zone: die waarin de mens zich bevindt na Auschwitz.

"Het mensbeeld is na Auschwitz gebroken, zou gebroken moeten zijn. Er is geen van vanzelfsprekend zelfbeeld meer. Het ontbreken van die vanzelfsprekendheid plaatst de mens na Auschwitz in een grijze zone. Buiten het oude idealisme."

U schrijft dat Auschwitz nog altijd in de lucht hangt. Kunt u dat uitleggen?

"Auschwitz blijft altijd een mogelijkheid, al zal de geschiedenis zich nooit helemaal exact hetzelfde herhalen."

Meer over vrijheid