Floortje Scheepers: Mensen, geen Labels

"Als psychiater zie ik mensen die ervaren dat het leven langzaam niet meer voelt als voorheen. Hun leven is dreigender, uitzichtlozer of chaotischer dan daarvoor. Ze zijn het vertrouwen in zichzelf kwijt of in de mensen in hun omgeving. Ze zijn de grip kwijt op hun handelingen, ze hebben geen controle meer, of lopen vast in een kluwen van gedachten. Vaak verwachten ze dan van mij dat ik zeg dat er sprake is van een depressie, psychose of angststoornis, omdat daarmee duidelijk lijkt te zijn wat er aan de hand is en er een behandeling kan starten.

Maar is deze verwachting wel zo vanzelfsprekend? Kan ik eigenlijk wel aan deze verwachting voldoen? Want hoe weet een psychiater wat er aan de hand is? Hoe bepalen psychiaters wat de beste behandeling is? Hoe kun je dat meten en weten?

Heel vroeger dacht men dat mensen die in psychische nood raakten bezeten waren door de duivel. Opgesloten moesten ze worden, of branden op de brandstapel. In de 19e eeuw werden mensen in dolhuizen geplaatst om daar te kalmeren in warmwaterbaden, of om heropgevoed te worden.

Toen de psychoanalyse begin 20e eeuw opkwam, werd er voor het eerst betekenis gegeven aan psychische ontregeling. Freud had het over seksuele en anale driften, ego en superego, de complexe relatie met ouders en verdrongen kinderlijke trauma's. In de jaren 70 ontstond de anti-psychiatrie, en werd de focus verlegd naar een verziekte, normatieve samenleving als oorzaak van alle ellende. En de afgelopen decennia is vooral de biologische psychiatrie het dominante verklaringsmodel geweest. We moeten zoeken naar afwijkingen in de genen en hersenen als we willen begrijpen waarom mensen psychische problemen krijgen.

Tekst gaat verder na afbeelding

Wat kenschetst al deze stromingen? Wat hebben ze gemeen? En waarom hebben ze tot op heden geen van alle kunnen zorgen voor een afname van psychisch leed in de samenleving? Sterker nog, er lijkt zelfs een toename te zijn als je kijkt naar het groeiend aantal mensen dat in de GGZ terecht komt.

Ik denk dat dat komt omdat al deze verklaringsmodellen uitgaan van een lineaire causale relatie. Een oorzaak die tot een gevolg leidt. In de 19e eeuw was het de duivel die het lichaam overnam, volgens de psychoanalyse waren het de verdrongen seksuele verlangens die hysterie veroorzaakten, in de tijd van de anti-psychiatrie was het de verziekte samenleving die mensen wegzet en uitsluit als ze anders zijn, en de afgelopen 50 jaar zijn het de hersenen die niet goed werken en daardoor klachten veroorzaken.

Een simpele formule; A leidt tot B.

Maar, wat ze in de natuurwetenschappen allang weten: simpele lineaire modellen werken helemaal niet voor open complexe systemen. Dat is alleen nog niet zo doorgedrongen tot de psychiatrie. Terwijl menselijk denken, voelen en gedrag, de psyche zal ik maar zeggen, bij uitstek een heel complex en extreem open systeem is.

Een complex open systeem heeft geen begin en geen einde, er is geen oorzaak en gevolg. Zoals er in een cirkel ook geen startpunt aan te wijzen is. Een complex open systeem bestaat uit heel veel factoren binnen én buiten dat systeem. En al die factoren beïnvloeden elkaar constant en wederzijds.

Een complex systeem past zich aan aan de omgeving, het kan in evenwicht komen en daarna weer in elkaar klappen. Een complex systeem is als geheel niet te begrijpen door de losse componenten te onderzoeken, omdat de losse componenten niet te begrijpen zijn zonder het geheel te overzien. Toeval speelt een rol, het verleden speelt een rol, en ook al zijn er soms kortdurend patronen te herkennen en zijn daarmee soms kortetermijnvoorspellingen te doen, er is in ieder geval geen script dat vooraf bepaald is en gevolgd wordt, of een onderliggend simpel mechanisme dat bepaalt welke richting het uitgaat.

Het klimaat is een voorbeeld van een complex systeem, een economie is een complex systeem, verkeersstromen zijn complexe systemen, alle levende organismen zijn complexe systemen. En van al die organismen zijn mensen het allermeest complex omdat ze door taal in staat zijn betekenis toe te voegen aan het leven; cultuur, geschiedenis en abstracte dimensies te creëren die niet meetbaar zijn in fysiologische eenheden of directe objecten.

Natuurlijk zou ik het heel fijn vinden als psychische ontregeling met een simpel model benaderd kon worden, maar helaas, als ik psychische ontregeling echt wil begrijpen, kan ik het alleen maar benaderen als een complex systeem waarin hogere abstracties een belangrijke rol spelen. De relatie met je ouders, je vroege ontwikkeling en wat je daarin meegekregen en geleerd hebt, de samenleving, wat we normaal en abnormaal noemen, hoe we omgaan met falen en kwetsbaarheid en ja... óók de hersenen en de genen spelen een rol, maar dus niet op een lineaire wijze.

Genen, hersenen, opvoeding en samenleving zijn constant in interactie met elkaar, als circulaire dynamische adaptieve processen die elkaar steeds weer beïnvloeden, en bijsturen, en door toevallige omstandigheden van richting veranderen en zich op die manier langzaam ontvouwen en ontwikkelen zonder dat je vooraf weet waar het eindigen zal.

De complexe formule; A + B, in situatie C, op tijdstip D leidt bij persoon F tot E. En je begrijpt natuurlijk dat iedere letter die je verandert weer tot een ander resultaat leidt.

Hersenen zijn geen orgaan zoals je hart en je nieren dat zijn. Voor de werking van je hersenen heb je je omgeving nodig. Voor de werking van je hart en je nieren hoef je geen school te volgen, taal te leren of diploma te halen. Je hart en je nieren kennen geen culturele normen en waarden, of zelfbedachte wetten en regels waar ze zich aan moeten houden, of een communicatiemiddel dat in ieder land weer anders klinkt en anders geïnterpreteerd wordt op basis van herinneringen.

Ik probeerde tijdens een onderzoekersbijeenkomst een collega, die neurowetenschapper is, uit te leggen dat we het denken niet simpel kunnen onderzoeken door de hersenen onder een microscoop te leggen, zoals we de richting die we uit lopen niet kunnen onderzoeken door spieren onder een microscoop te bekijken. Hij lachte mij uit en zei dat de richting die we op lopen helemaal niet door je spieren bepaald wordt maar door 'het brein'. Ik hield mijn mond, maar had willen zeggen dat de spieren dan misschien aangestuurd worden door het brein, maar dat daarmee de intentie om een bepaalde kant uit te lopen niet automatisch ook door dat brein bepaald wordt. De reden dat ik naar dit podium ben gelopen is niet ontstaan in mijn brein, maar ontstaan in het brein van de producent van Brainwash die mij maanden geleden een mailtje stuurde.

Ik denk dat we de muziek niet moeten zoeken in de snaren van de viool, de vingers van de violist of de noten op het papier, omdat we haar daar niet zullen vinden. Om de muziek te vinden zal je jezelf open moeten stellen voor het samenspel tussen wat Bach driehonderd jaar geleden bedacht in zijn werkkamer, wat de violist door jarenlange noeste arbeid geleerd heeft en hoe de viool liefdevol gebouwd is. Dat wat je vervolgens voelt bij het luisteren naar de muziek raakt aan wie jij bent, wat het in jou oproept, uniek en niet te vangen of vast te leggen.

Hoe mensen psychisch functioneren en dus ook hoe zij daarin kunnen ontregelen, is van ontelbare factoren afhankelijk. Ik kan nooit alle factoren kennen, want daarvoor is het leven veel te dynamisch. Maar hoe moet ik dan meten en weten hoe het zit? Hoe weet ik nou wat er aan de hand is en wat de best passende behandeling is?

Ik denk dat we daarvoor terug moeten naar de tekentafel. Ruimte en tijd zullen we moeten nemen om mentale ontregeling te begrijpen vanuit de principes van complexe open systemen. En dat begint bij luisteren naar het verhaal; niet alleen naar klachten waar mensen mee komen, maar naar de gebeurtenissen, de betekenis, de opvoeding en ontwikkeling, de eigenaardigheden, eigenschappen, zwakke en sterke plekken en hoe dit met elkaar samenhangt in het leven van de persoon die tegenover je zit.

Door ook de ervaringen van naasten te horen en met elkaar zo goed mogelijk te begrijpen hoe de kluwen ontstaan is. Maar vooral zullen we allemaal moeten erkennen dat het nooit helemaal te begrijpen zal zijn, omdat je het geheel niet kunt snappen zonder naar de losse onderdelen te kijken en de losse onderdelen niet kunt snappen zonder het geheel te overzien. Door dit te erkennen creëer je begrip en ruimte voor het niet weten en laat je los dat alles maakbaar en oplosbaar is.

Natuurlijk zal je samen moeten zoeken naar wat er op dit moment het meest in de weg zit, en waar behandeling kan helpen om de richting een beetje te wijzigen en daarmee een nieuw evenwicht te vinden, weer grip te krijgen op het leven en verder te kunnen, maar zonder de illusie te verkopen dat we daarmee de toekomst kunnen voorspellen en in onze macht hebben.

Psychische problemen zijn geen uiting van bezetenheid door de duivel, oncontroleerbare anale driften, een zieke samenleving of biologisch defect, maar zijn ontregelingen van een zeer complex, open systeem dat nooit helemaal te doorgronden is en ook wel genoemd wordt: mens.

En om die mens te helpen zal ik duidelijk moeten maken dat ik de wijsheid niet in pacht heb maar dat we samen moeten ploeteren om eruit te komen. Prachtig ploeteren en verdragen dat het complex is. Misschien moeten we allemaal wel wat meer verdragen dat niet alles wat mis gaat in ons leven simpel te fixen is, maar vraagt om een lerende in plaats van een wetende houding. Ik denk dat we het met elkaar aankunnen."