'Elke dag is het weer een beetje erger'

Dat nieuwe jasje, daarover gaat Salgado's nieuwste film: 'De banaanliteit van het kwaad'. In de film vertelt cartoonist Leonardo hoe Bolsonaro en zijn beweging zo groot kon worden. 

Een conservatieve middenklasse moest zijn omgeving plotseling delen met een opkomende onderklasse, die het onder president Lula steeds beter kreeg. Die middenklasse begon daarop terug te verlangen naar het herstel van een oude orde, waarin alleen zij het voor het zeggen hadden.

Leonardo tekende dertig jaar cartoons zoals hierboven voor een populaire krant in Rio de Janeiro. Maar een week nadat Bolsonaro hem in een tweet van fake news beschuldigde, werd hij bedreigd en zonder uitleg ontslagen. Sindsdien zit hij ondergedoken. Is dit het nieuwe Brazilië? 

Salgado: 'Volgens mij gebeuren deze dingen nu steeds meer in de wereld, maar zeker ook in Brazilië. Leonardo kreeg veel doodsbedreigingen van paramilitairen en milities, die zichzelf hebben georganiseerd in Whatsappgroepen. Daar gaan foto's rond van hem met zijn adres erbij.

'En Leonardo is niet de enige. Veel mensen, ook politici, worden bedreigd en zijn gevlucht. Elf maanden geleden is er een vrouwelijke politicus (Marielle Franco, red.) uit Rio de Janeiro vermoord. Zij was zwart, lesbisch en ze kwam uit één van de armste sloppenwijken van Rio; drie dringen die je in Brazilië problemen geven. En dat terwijl de meerderheid in Brazilië zwart en arm is.'

'Het wordt nog onderzocht, maar er zijn sterke vermoedens dat de zoon van de president, Flavio Bolsonaro, de opdracht heeft gegeven. Hij zit in de gemeenteraad van Rio en was een directe tegenstander van Marielle.'

Salgado merkt dat de sfeer in Brazilië is omgeslagen sinds de campagne van Bolsonaro. 'Zijn taal is zo scherp, met zoveel haat tegenover alles wat links is. Mensen zijn bang, écht bang. Als ze nu over politiek praten, dan fluisteren ze zachtjes met hun hand voor hun mond. Dat was eerst nooit in Brazilië. 

'Je merkt het ook dichter bij huis. Een vriendin van mij wilde sigaretten kopen bij een benzinestation. Op haar auto had ze een sticker van Haddad, de politieke tegenstander van Bolsonaro. Er kwamen drie mannen, van die grote rednecks, die haar bedreigden: "Als Bolsonaro wint, dan mogen wij jou verkrachten, communistische bitch!"'

Met haar films over politiek geweld, watergebrek en milieuvervuiling schildert Salgado zelf ook bepaald geen rooskleurig beeld van Brazilië. Is ze niet bang voor consequenties? 

'Het is nog zo moeilijk te geloven dat het misschien nog niet helemaal is ingedaald. Bovendien woon ik in Praag. De bedreigingen aan Leonardo kwamen wél echt bij mij binnen. Ik ken hem al sinds ik klein ben. Toen ik die foto's zag, voelde ik wat het met je doet. Het zijn geen grappen, weet je wel. Leonardo's vriendin was er overigens op tegen dat ik deze film maakte'.

Salgado maakte al twee films over Brazilië. Eén daarvan, Rivier des Doods, over een dambreuk in 2015, werd onlangs weer actueel toen er bij een ijzermijn een dam doorbrak, met de zoveelste milieuramp tot gevolg. Een giftige modderstroom verwoestte alle natuur. Talloze vissers en boeren zitten voorlopig zonder werk. Het is bijna een exacte herhaling van de vorige dambreuk. Hoe kan dat?

Salgado haalt gelaten haar schouders op. 'Tja, dit weten we toch? Tussen 2008 en 2014 ging het economisch goed. Braziliaanse bedrijven investeerden veel geld in technologie om in korte tijd nog meer mineralen te ontginnen. Omdat er zoveel geld op het spel staat, worden politici of ambtenaren van overheidsinstanties betaald om geen controles uit te voeren. Of de controles worden wel gedaan, maar de rapporten belanden ergens onder een tapijt.'

Ook in Geef ons ons dagelijks water, Salgado's film over het watertekort in Sao Paulo, tiert de corruptie welig. Waterbedrijven verdienen veel geld door water direct te exploiteren in plaats van het te sparen en te zuiveren, zegt Salgado. 

'In één van de grootste favela's van Sao Paulo staat een waterzuiveringssysteem, groot bord ervoor met naam en logo van het bedrijf. En dat gebouw is gewoon leeg! Bizar toch?

'En iedereen is ervan op de hoogte. Iedereen betaalt te veel voor water omdat die zogenaamde zuivering wel op de rekening staat. Intussen is de rivier die door de stad stroomt bijna dood. Hij is zwart en hij stinkt enorm. Mensen gooien er zelf van alles in. Het kan ze niets schelen.'

Het verhaal van Brazilië dat geleid wordt door corrupte politici is volgens Salgado dan ook te simpel. Het is groter dan dat: er is sprake van een algemene ethische crisis. 

'In 2012 zijn we naar Brazilië verhuisd. Ik was zwanger en wij dachten onze levens hier te beginnen. Maar toen mijn kind geboren werd begon ik te denken: over het grote verschil tussen arm en rijk, over hoe slecht het onderwijs hier is. Ik wilde niet dat mijn kind hier opgroeide. 

'Ik heb twaalf jaar in Nederland gewoond. Nederland is voor mij geen land, maar een andere planeet. Als je ooit in je leven in Nederland hebt gewoond, dan ben je kapot voor altijd. Je gaat dingen zien in andere landen, dat je denkt: wat!? Wetenschappers worden in Brazilië behandeld als activisten. Of de discussies die worden gevoerd over homoseksualiteit.. 

'In Brazilië deed een verhaal de ronde dat ze in Nederland kinderen de fles geven met een speen in piemelvorm. Om ze homo te maken. Mensen geloofden dat. Hoe kan het ook anders zonder goed onderwijs? Zo is het soms een beetje in Brazilië: terug naar de Middeleeuwen.' 

Alleen maar kommer en kwel dus in Brazilië? Nee, Salgado houdt van de cultuur, en van de mensen. Ook politiek ziet ze wel positieve ontwikkelingen. Voorheen werd er gezucht bij al die problemen en vergoelijkend gezegd: "We zijn een nieuw land. Dat is Brazilië nu eenmaal"'.

Nu ziet Salgado echt verdriet in de ogen van mensen. 'Mensen beginnen te bewegen. Ze worden zich meer bewust. De discussies gingen altijd over twee dingen: telenova's - wie neukt met wie - en voetbal. Nu gaat het over politiek. De feministen roeren zich, zwarte mensen zijn zich aan het organiseren. Voor het eerst komt er een echte oppositie.

'Mensen beseffen dat hun onderwijs beter moet. Bolsonaro zei over de Amazone dat-ie dat hele bos wilde kappen. Mensen schrikken wakker. Ze beginnen met denken. Het politieke klimaat is nu misschien extreem, maar hopelijk, hopelijk komt er daarna een nieuwe wind.'

Salgado's volgende film? Die komt uit in mei en gaat over de Amazone. Het is een portret van een journalist, die zegt: Als Bolsonaro aan de macht blijft, dan hebben we over vijf jaar geen Amazone meer. 

'Klimaatverandering is natuurlijk bullshit, volgens Bolsonaro. Hij zegt: die Europeanen hebben alles kapot gemaakt en zijn daarmee rijk geworden. Zo hebben ze hun vooruitgang betaald. Nu willen zij dat wij de Amazone houden. Maar wij willen ook rijk worden.'