In New York staan koelkasten voor wie het nodig heeft

In de 2Doc Kort: De Buurtkoelkasten van New York volgt regisseur Ilja Willems een bijzonder personage: een koelkast. Deze koelkast staat op een straat in Brooklyn en is voor iedereen toegankelijk. Mensen die eten over hebben en het kunnen missen, stoppen er iets in en mensen die het nodig hebben, pakken er wat uit.

Van deze laatste categorie zijn er sinds de coronacrisis een hoop bijgekomen in New York. Mensen verloren hun baan, hun inkomen en soms ook hun huis. Vanuit solidariteit plaatsten New Yorkers verspreid over de stad de buurtkoelkasten en de buurtbewoners zijn ze gaan vullen. Willems: “Mensen zijn in New York eerder geneigd een ander te helpen dan in Nederland, denk ik. Het heeft hier namelijk weinig zin om op de overheid te gaan zitten wachten.” 

Vlakbij haar huis in het noorden van Brooklyn kwam Willems voor het eerst een buurtkoelkast tegen. “Ik fietste door de wijk en ik zag ineens een bontgekleurde kast staan. Ik ben afgestapt om te zien wat het was en heb daarna gelijk meer informatie over de buurtkoelkasten opgezocht. Ik wilde weten hoeveel er waren, wie erachter zat. Zo gaat dat vaak met mij in New York: er zijn zoveel dingen waar ik nieuwsgierig van word. Het is hier echt een snoepwinkel aan verhalen.”

De ‘snoepjes’ die Willems tegenkomt, schrijft ze op in een boekje. Sommige vergeet ze weer, maar dit verhaal bleef hangen. “Dat komt vooral doordat het eindelijk eens een positief verhaal was over COVID. We hebben natuurlijk een jaar lang zoveel vreselijke dingen voorbij zien komen. Dit was iets waarvan ik blij werd.”

De koelkasten blijken te zijn gestart door een jongen die de koelkast niet door zijn deur naar binnen kreeg. Hij zette hem toen maar voor zijn huis op straat neer en zo ontwikkelde het tot een buurtkoelkast. Het idee is door andere New Yorkers overgenomen – inmiddels zijn er meer dan honderd – maar er zit geen organisatie achter, ontdekt Willems.  “Ze worden neergezet door mensen die het een mooi idee vinden en het willen proberen. Gewoon mensen zoals jij en ik. Dat vind ik er juist zo leuk aan.”

De mensen die de koelkasten neerzetten doen dit vrijwillig en ze worden ook door vrijwilligers schoongemaakt. “Het zijn mensen die graag willen helpen,” zegt Willems. “Door COVID is de werkloosheid zo hoog en zijn er zoveel mensen die te weinig te eten hebben, dat veel New Yorkers iets voor hen willen doen. Vrijwilligerswerk zit hier ook meer in het systeem van mensen dan in dat van de mensen in Nederland. Voor tieners is het zelfs verplicht om te doen tijdens hun schooltijd.” In Nederland was de maatschappelijke stage voor jongeren verplicht tussen 2011 en 2014. Inmiddels geldt die plicht niet meer. 

Volgens Willems heeft dat verschil tussen Nederland en de Verenigde Staten te maken met de manier waarop het sociale vangnet in beide landen is opgebouwd. “In de tien jaar dat ik in New York woon, heb ik nog niet gezien dat je echt op de overheid kunt vertrouwen als iets misgaat. Als je je baan en je huis verliest, kom je al snel onder een brug terecht. Mensen zijn in New York daarom eerder geneigd een ander te helpen dan in Nederland. Het heeft hier weinig zin om op de overheid te gaan zitten wachten."

De film van Willems draait in principe om de buurtkoelkast, maar omdat een kast natuurlijk geen stem heeft, ging de filmmaker op zoek naar iemand die het verhaal van de koelkast kon vertolken. Ze kwam na een aantal voorgesprekken uit bij Kymme, een vrouw die zelf een koffietent runt en ook catering doet. Bijna een jaar geleden heeft ze een buurtkoelkast naast haar koffietent gezet. “Als ik eerlijk ben, zoek ik voor mijn films het liefst naar vrouwelijke hoofdpersonen, omdat vrouwen wel wat vaker in de spotlight mogen wat mij betreft,” zegt Willems. “Kymme is echt een powervrouw en ik had gelijk een klik met haar. Én wat ik mooi vond aan haar verhaal is dat ze de koelkast niet alleen heeft neergezet uit medemenselijkheid, maar ook om voedselverspilling tegen te gaan.

“Vanuit haar cateringbedrijf heeft ze namelijk vaak producten over die bijna over datum zijn. Maar in New York zijn de regels zo streng dat je die producten niet naar een voedselbank of een opvang mag brengen, terwijl ze nog gewoon goed zijn. De buurtkoelkast is daar de perfecte oplossing voor.”

Daarnaast vinden mensen het vaak prettiger om naar de koelkast te gaan dan naar een voedselbank, vertelde Kymme aan Willems. “Voor de voedselbank moet je vaak uren in de rij staan. Mensen voelen zich daar bezwaard over of schamen zich. Iedereen kan je daar zien staan. Terwijl de koelkasten veel anoniemer zijn. Niemand weet of jij er iets in legt, of uit haalt. En ze zijn 24 uur per dag beschikbaar, dus je kan er ook naartoe gaan als het donker is.”

Tot nu toe zijn de koelkasten nog vrij van regulering vanuit de overheid. Vrijwilligers maken zelf wel regels voor de koelkasten. Zo moeten mensen die iets in de koelkast leggen de datum waarop ze dat doen op het product zetten.  “Zo kunnen mensen goed inschatten of iets nog goed is en blijft iets niet te lang liggen,” zegt Willems. “Maar eigenlijk is alles wat in de koelkast wordt gelegd sowieso de volgende dag al weg. De nood is heel hoog.”

Ondanks dat veel mensen in New York te maken hebben met werkloosheid en voedseltekort, heeft Willems ervoor gekozen om met De Buurtkoelkasten van New York een positief verhaal te brengen. Ook in andere films van haar, zoals De Stille Epidemie over de vele mensen die in Amerika sterven als gevolg van verslaving aan hevige pijnstillers, koos ze voor een hoofdpersoon die vol goede moed iets aan het probleem probeert te doen. “Er is al zoveel narigheid in het nieuws, dus ga ik graag op zoek naar personages die hoop hebben behouden en proberen een situatie beter te maken. Zodat je thuis op de bank niet alleen naar doffe ellende zit te kijken, maar dat je ziet dat er ook een sprankje hoop gloort aan het einde van de horizon.

“Natuurlijk is het echt niet zo dat we in New York continu overspoeld worden met fantastische initiatieven. Er gebeurt veel moois, maar het is voor veel mensen nog steeds een struggle om rond te komen hier en in de rest van Amerika. Dus het is niet alsof de regenboog staat te stralen en we met z’n allen dansend over 5th Avenue gaan. Maar lichtpuntjes zoals de buurtkoelkasten zijn wel erg welkom. We willen ook niet allemaal depressief worden, toch?”

De 2Doc Kort: De Buurtkoelkasten van New York zie je op dinsdag 7 september om 21:05 uur op NPO 2, of kijk de korte docu nu al op NPO Start (12 min.). Meer informatie over de docu check je op de speciale afleveringspagina.