Russische speldenprikken

Dat Rusland probeert te stoken in westerse berichtgeving en openbare meningsvorming wordt inmiddels algemeen onderkend en is al op diverse manieren aannemelijk gemaakt. Maar hoe maak je daar een film over zonder in speculaties en hypothesen te blijven steken? Sluitend bewijs is immers moeilijk te leveren, laat staan te visualiseren.

Luuk Mulder: ‘Mei vorig jaar begonnen we te researchen, nog voor de hype over de Russische beïnvloeding van de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Het ging toen steeds over nepnieuws, trollenfabrieken en de rol van sociale media, maar speelde dit alles ook in West-Europa? Het thema fake news hebben we uiteindelijk links laten liggen, omdat alle media zich daar al mee bezig hielden.’

Jacco Versluis: ‘In Nederland kwamen we op het gebied van nepnieuws niks aantoonbaars tegen, behalve over MH17 en het zogeheten Azov-bataljon, een Oekraïense militie die in de aanloop naar het Oekraïne-referendum op film een Nederlandse vlag in de fik steekt. Of het verhaal dat ­Harry van Bommel een nuttige idioot voor Rusland zou zijn door zich door een paar Oekraïense vrouwen op sleeptouw te laten nemen. Wat overigens laatst minister Ollongren niet belette om een alarmerende brief naar de Kamer te sturen over Russisch fake news. Rutte zei toen ook: "als ik voorbeelden noem, geeft dat inzage in de manier waarop onze inlichtingendiensten werken." Maar zijn die voorbeelden er wel? Ook Ollongren kon desgevraagd geen enkel nieuw voorbeeld noemen.’

LM: ‘Het is dus allemaal marginaal en flinterdun; je kunt niet vaststellen hoeveel sturing erachter zit en of het effect heeft gehad. Toen bleef voor ons over: de door de Russen in Europa uitgevoerde hacks, en wat ze in real life, analoog zogezegd, precies hebben uitgevoerd. Dat leverde evengoed een veelvoud aan ­cases op, maar hebben die ook een gemene deler? Dat bleek te zijn: onrust stoken op een gevoelig issue, en het gevoeligste is momenteel: migratie, islam, allochtonen, en de verhouding tussen autochtonen en allochtonen, om zo een hybride oorlog te voeren met als doel de tegenstander te breken; hij mag geen machtsblok vormen tegenover Rusland. Dat gebeurt allemaal volgens de Gerasimov-doctrine, genoemd naar een Russische generaal.’

Tekst loopt door onder afbeelding

Alle interviewverzoeken aan de Russische regering werden afgewezen, maar in de documentaire komt wel Valery Solovey aan het woord, historicus, hoogleraar aan het Instituut voor Internationale Betrekkingen in Moskou, ofwel het Harvard van Rusland, waar veel Russische politici hebben gestudeerd. Solovey is een criticus van Poetin, maar heeft wel contacten in het Kremlin. Rusland zou zich door de gebeurtenissen in Georgië en Oekraïne omsingeld en bedreigd voelen, terwijl het militair geen grootmacht meer is, en heeft daarom zijn toevlucht genomen tot chantage, hacken, tegenstanders uit elkaar spelen en verwarring zaaien in het Westen. Maar ook wordt beweerd dat Rusland juist met het oog op het Russische publiek zaken als islam, migratie en homoseksualiteit uitvergroot, met als boodschap: kijk maar, die westerse democratie is geen succesnummer, maar decadent. Rusland stookt met name op het thema asielzoekers.

JV: ‘Welke partijen in Europa hebben baat bij negatieve beeldvorming rond asielzoekers? Rechts-populistische. Die zijn vaak pro-Poetin en meestal voor het opheffen van de sancties tegen Rusland. Misschien komen ze zelfs aan de macht, denk aan ­Marine Le Pen die een lening kreeg van een Kremlin-gezinde bank. Allemaal goed voor Rusland.’

LM: ‘Het gaat om het breken van consensus in een land, en dat lukt aardig wanneer populistisch rechts bovendien tegen de EU ageert.’

De documentaire Schimmenspel – ­Poetins onzichtbare oorlog, die twee ­dagen voor het referendum over de sleepwet wordt uitgezonden, bepaalt zich tot vier concrete gevallen: de hack bij TV5Monde in 2015, een paar maanden na de terreuraanslag op Charlie Hebdo, zogenaamd uitgevoerd door CyberCaliphate – het moest lijken alsof radicale moslims erachter zaten –, maar na langdurig onderzoek toegeschreven aan Russische hackers. De zender ging wereldwijd op zwart. Door toeval – er waren die dag technici aanwezig om een nieuwe zender te lanceren – werd de bron uitgeschakeld en veel erger voorkomen, aldus directeur Yves Bigot.

In Göteborg pleegden twee neonazi’s eind 2016 en begin 2017 bomaanslagen nadat ze in Rusland hadden geleerd hoe je een bom moet maken. Bij een opvang voor asielzoekers viel een zwaargewonde. Eveneens in Zweden was de in Rusland geboren Zweed Egor Putilov actief. Hij schopte het tot medewerker in het Zweedse parlement en schreef opiniestukken over asielzoekers voor grote Zweedse kranten, steeds onder een valse naam. Uiteindelijk liep hij tegen de lamp. In eigen land ten slotte waarschuwt het kabinet voor Russisch gevaar, maar kunnen hackers al geruime tijd ongehinderd gebruik maken van Nederlandse computerservers.

Tekst loopt door onder afbeelding

JV: ‘Dat was de uitkomst van twee jaar onderzoek door de Franse justitie. Want als de virussen niet waren gestopt, hadden ze alle apparatuur buiten werking gesteld. Het moest lijken alsof het het werk was van radicale moslims, en dat denkt het Franse publiek nog steeds. TV5Monde zendt via de satelliet uit in tweehonderd landen. De grote angst van de directeur was dat als de zender geen signaal meer kon leveren er sprake is van contractbreuk en de satellietbedrijven genoegdoening kunnen eisen. Toch lijkt het toebrengen van economische schade geen hoofdmotief, eerder een soort bijvangst. De hack bij tv5 was inderdaad gevaarlijk, maar om nou te zeggen dat het Westen intussen staat te schudden op z’n grondvesten… Zou het niet zo kunnen zijn dat Poetin gewoon bewust ergens een probleem creëert, waarna dat moet worden opgelost, zodat hij met het Westen kan gaan onderhandelen. Kijk naar Syrië, waar Poetin weer kan aanschuiven. Het draait ook om het afdwingen van respect, een voet tussen de deur krijgen.’

LM: ‘Er zit inderdaad geen vastomlijnd doel achter al dat gestook en die hacks. Het gaat veelal zonder vooropgestelde strategie. Meer van: laat het maar gebeuren, eens kijken of we er vervolgens op kunnen inhaken.’

JV: ‘Dat leidt ook wel tot economische schade, maar dat kun je ook omdraaien: er zijn in het Westen veel mensen die eraan verdienen. Al die denktanks met hun naar elkaar verwijzende rapportjes over het Russische gevaar, al die instituten die er garen bij spinnen. Het is ook business. Als je roept dat er gevaar is, kunnen veiligheidsdiensten en het ministerie meer geld binnenharken, en zeggen kabinet en parlement: verhoog de budgetten maar. Het wordt dan lastig om vast te stellen of er echt een probleem is of dat het groter wordt gemaakt dan het is. Als de Volkskrant en Nieuwsuur de hack van de aivd in Sint-Petersburg groot brengen, wordt dat door Rutte verwelkomd met: zie je wel, een nieuwe wet moet onze inlichtingendiensten extra bevoegdheden geven. In de aanloop naar het referendum wordt het Russische gevaar plotseling door het kabinet aangegrepen. Maar vreemd genoeg blijft iets anders daarbij volledig buiten beeld, namelijk dat computerservers hier in Nederland op grote schaal langdurig worden gebruikt door hackerscollectieven. Het lijkt alsof daar niks tegen wordt ondernomen.’

JV: ‘Je zou verwachten dat ze dit signaleren en doorgeven aan het Openbaar Ministerie. Maar het OM liet ons weten geen strafzaken te kennen waarin hackers die voor een land werken dat doen vanuit Nederland. Kortom, daar is nog nooit werk van gemaakt. Nederland is samen met Londen het knooppunt als het gaat om data­verkeer, dus het ligt voor de hand dat die servers worden gebruikt, ofwel: misbruikt. Die hacks gaan dus niet vía Nederland, maar gebeuren vanuít Nederland. De hack bij TV5Monde werd mede gepleegd vanuit ­Nederland. ­Tijdens de Franse presidentsverkiezingen probeerde hackersgroep Pawn Storm in te breken bij het campagneteam van Emmanuel Macron – dat gebeurde vanuit Nederland. In 2016 opende Pawn Storm de aanval op geldschieters van presidentskandidaat Hillary Clinton; zodra ze online een donatie zouden doen aan de Democratische Partij zouden ze worden blootgesteld aan hackers. Ook die aanval vond plaats vanuit Nederland.

Er bestaan zogenaamde hostingbedrijven die computerservers ter beschikking stellen. Er is zo’n bedrijf getraceerd waar vanaf de servers elf maanden lang tientallen aanvallen waren uitgevoerd, op de Turkse premier, de luchtmacht van Saoedi-Arabië, de regeringen van Polen, Montenegro en ­Qatar, het leger van Koeweit, mediabedrijf Sanoma, gebruikers van Facebook, Apple en Yahoo, enzovoorts. Niet niks dus. Even googelen en je weet waar die computers staan: in Westpoort, Amsterdam. Dat betekent dat het Westelijk Havengebied bijna een jaar lang een springplank is geweest voor de buitenlandpolitiek van het Kremlin. Dit gebeurt onder de neus van de AIVD en MIVD, hoe kan dat? Met een beetje onderzoeksjournalistiek krijg je dit al boven water. Het lijkt erop dat het de veiligheidsdiensten, met al die middelen waarover ze beschikken, niet lukt. Opmerkelijk is ook dat Nederland een van de voortrekkers is op het gebied van cyberveiligheid en cyberrecht, waarmee het zich internationaal heeft verplicht om in te grijpen als er cyber­aanvallen vanuit Nederland plaatsvinden. Kortom, de veiligheidsdiensten kunnen het weten, en als ze het weten is Nederland gehouden er iets aan te doen.

Er is dus inderdaad een probleem. Maar als je dit als kabinet proactief op de agenda zet, moet je er ook over hebben nagedacht, en daar geeft dit kabinet geen blijk van. Dat maakt een povere indruk, helemaal na het datsjaverhaal van Halbe Zijlstra en de reactie van het kabinet daarop. Nogal naïef, waarmee Nederland zichzelf in de voet schiet. Het Kremlin heeft daar zelf niets voor hoeven doen. Maar het had wel meteen een reactie van drie kantjes klaar liggen. Het lijkt erop dat de Russen gewoon sneller schakelen.’