‘Er is geen shortcut naar geluk’

Nederland is veiliger, rijker, socialer en gezonder dan ooit. We staan op de zesde plaats in de lijst van gelukkigste landen ter wereld. Tegelijk geven we miljarden euro's uit aan geestelijke gezondheidszorg voor volwassenen.

'Dat is de cruciale vraag in Nederland op de sofa, waar geen eenduidig antwoord op te geven is. Maar misschien zit het antwoord verscholen in de vraag zelf: het lukt ons niet om gelukkig te zijn omdat we gelukkig willen zijn. Het is een wijdverbreid misverstand dat geluk iets is wat we kunnen nastreven. Toch zal je in 2000 jaar geschiedenis van de filosofie geen denker vinden die onderschrijft dat geluk een doel is wat we kunnen verwezenlijken. In de klassieke filosofie zijn er drie dingen die het nastreven waard zijn: het goede, het ware en het schone. Geluk is daarin bijvangst, maar nooit een doel op zich.'

'Vóór onze tijd was geluk iets wat mensen zo nu en dan overviel, maar wat nooit binnen het bereik van de mens zelf lag. Inmiddels leven we in een heel merkwaardige samenleving waar het nastreven van het geluk een doel op zich geworden is. Tot voor kort waren we nog te druk met zorgen dat we voldoende eten en drinken hadden: de publiekelijke toegang tot noodzakelijke voorzieningen hebben we pas sinds 80 jaar. Mensen moesten zich volledig inspannen om te kunnen overleven, om maar niet te sterven. Sinds de Tweede Wereldoorlog is dat verdwenen.'

'We hebben veel tijd gekregen om ons bezig te houden met andere aspecten. En dat is toegegroeid naar een centrale wens: ik wil gelukkig worden. Elk moment dat ik niet gelukkig ben, wordt als een verloren moment gezien. Dat maakt dat wij niet gelukkig kunnen zijn. We kunnen het niet bereiken door ernaar te streven. Alleen maar door er ontvankelijk voor te zijn op het moment dat het geluk zich voordoet.'

'Mensen begeren van nature het geluk omdat het een uitzonderlijke emotionele toestand is. Tot voor kort was het onmogelijk om alleen maar naar geluk te streven. Nu bevinden we ons in de luxepositie waarin we ons met allerlei mogelijkheden kunnen omringen om het geluk te bereiken. Dit is alleen mogelijk in een samenleving, zoals de Nederlandse, die een van de hoogste levensstandaarden ter wereld heeft. Waarin voor het merendeel van de mensen alles ter beschikking staat. Het geluk ligt als het ware binnen handbereik. En toch ontsnapt het ons voortdurend.'

'Nee, het is heel normaal om ongelukkig te zijn - ik zou het alleen niet 'ongelukkig' noemen. Het is normaal dat het leven niet constant geluk brengt. Als je het zou vergelijken met het lopen van een marathon, is geluk het kortstondige tijdstip waarop je vele kilometers gelopen hebt, eindelijk aankomt bij de finish en even die gelukzaligheid voelt. Wat een overwinning! Maar dat gevoel ebt even gauw weer weg als het gekomen is, terwijl we daar vele kilometers voor hebben moeten afleggen. Zo doet het geluk zich ook aan ons voor. Het probleem is dat wij de route af willen snijden, een paar kilometer op een drafje willen doen, en dan toch diezelfde gelukservaring willen beleven.'

'Ja. In het onvermogen om het geluk te bereiken, samen met het gevoel dat we er toch echt recht op hebben omdat we er hard voor werken, zit een enorme frustratie. Dit kenmerkt ons maatschappelijk onbehagen. Vanuit het niet te verwezenlijken ideaal komen mensen snel terecht bij professionele hulpverleners, of gebruiken we termen die ontleend zijn aan medische of psychologische vakliteratuur om ons ongeluk te beschrijven. Terwijl het in sommige omstandigheden gewoon een tekortkoming betreft en geen ziektebeeld.'

'Zeker. De geestelijke gezondheidszorg wordt overspoeld door mensen met lichte problemen. Een depressie geneest in 80% van de gevallen binnen twee jaar, zonder iets te doen: zonder medicijnen, zonder psychotherapie. Als het lichaam in acht op de tien gevallen zelf de depressie geneest, blijkt de geest krachtig genoeg om zichzelf beter te maken. Is het dan niet zo dat wij het woord 'depressie' niet meer zouden moeten gebruiken voor die gevallen?'

'Het is een spontane dip in jouw leven, weliswaar totaal onaangenaam, gepaard met echte klachten. Maar als het lichaam en de geest zelf in staat zijn om het te herstellen, dan moeten we zeggen dat we hier te maken hebben met verdriet, of met langdurig psychisch ongelukkig zijn. De diagnose van depressie moeten we voorbehouden aan situaties waar het langer dan twee jaar voortduurt, of die niet door het lichaam zelf te genezen zijn. Wij gebruiken te snel psychische diagnoses voor dingen die gewoon tot het dagelijkse leven behoren.'

'Op de afdeling psychiatrie van het AMC voeren we veel discussie. Er kwam het geval van een zwaar getraumatiseerde patiënt ter sprake. Deze patiënt was gediagnosticeerd met een ernstige posttraumatische stressstoornis. Waarom eigenlijk? 'Nou, omdat hij vroeger is gepest.' Dus pesten in de kindertijd vinden wij nu iets wat aanleiding geeft tot een ernstig trauma. Zo verschrikkelijk vinden wij het. Maar pesten is veelvoorkomend gedrag bij kinderen, al duizenden jaren. Iedereen is wel eens gepest geweest. Natuurlijk moet je niet in elkaar geslagen worden, maar het reguliere pesten is sinds jaar en dag een onderdeel van het opgroeiproces. Blijkbaar accepteren we dat niet meer.'

'Dit laat zien dat we het onmogelijke willen: een gemeenschap creëren waarin we ongeluk volledig willen uitbannen. Waarin depressie niet voorkomt. Het is een ideaalbeeld dat niet valt na te streven. Juist omdat we niet langer ontvankelijk zijn voor tekortkoming en lijden, gaan we heel snel spreken in termen van psychische stoornissen.'

'We zijn niet meer goed in staat het normale lijden een plek te geven. De huidige samenleving is heel beperkt in het herkennen van andermans psychisch lijden. Als je reguliere woorden gebruikt, en zegt: 'Ik voel me niet goed, ik voel me verdrietig.' Dan besteden mensen daar geen aandacht aan. Maar mensen spitsen hun oren als je zegt: 'Ik ben naar de dokter geweest en ik heb een depressie.' Zo worden we onbewust gedwongen ons lijden uit te drukken in termen die ontleend zijn aan de geneeskunde.'

'Mettertijd hebben we de drempel daarvoor steeds lager gemaakt, waardoor er steeds meer mensen voldoen aan een psychische stoornis. 43 procent van de Nederlandse volwassen bevolking heeft in het leven te maken gehad met een psychische stoornis, volgens cijfers van het Trimbos-instituut. Dan kun je ook de vraag stellen of we niet te gemakkelijk een diagnose stellen. De diagnose 'depressie' is niet uitgevonden om al die mensen een label te geven, maar juist om klachten te benadrukken die buiten het normale psychische lijden vallen.'

'De moderne samenleving creëert fragiele personen. We streven een zeer aangename samenleving na, die leidt tot een psychisch zeer ongezonde mens. Dan kan je de vraag stellen of wij als mens, zowel lichamelijk als geestelijk, wel passen in zo'n plezierige omgeving. Is het menselijk lichaam niet beter geschikt om te lijden als je tot je recht wil komen?'