Hoe wat er écht gebeurt in Oekraïne jonge Russen toch bereikt

Oekraïners zijn blij bevrijd te worden en ontvangen Russische soldaten met open armen. Althans, dat is het verhaal van de Russische staatsmedia. Inmiddels mogen Russische journalisten zelfs de woorden ‘oorlog’ en ‘invasie’ niet meer gebruiken. De gekleurde berichtgeving draagt er hoogstwaarschijnlijk aan bij dat, volgens een Russisch onderzoeksbureau, 69 procent van de Russische bevolking de ‘militaire acties’ in Oekraïne steunen. Toch bereikt het nieuws uit het Westen over Oekraïne een deel van de Russische bevolking via sociale media wél. 

‘Jongeren die toegang hebben tot internet weten wat er aan de hand is.’ Kristina Petrasova, geboren in Moskou, woont al dertig jaar in Nederland en heeft verschillende documentaires gemaakt, onder andere voor de VPRO. Petrasova heeft altijd goede banden gehad met Rusland en Oekraïne, en haar familie daar. Via Telegram organiseert ze mede de manifestatie op de Dam op zondag 27 februari, waar duizenden mensen op af komen. ‘We willen het verhaal vertellen van de Russischsprekende gemeenschap, hun positie tegen de oorlog. En dat veel van hen Poetin niet steunen.’ 

Petrasova zet zich in voor het bestrijden van Russische desinformatie in de oorlog. Zo denkt ze ook dat de steun voor de oorlog in werkelijkheid lager is dan het genoemde getal; van 69%: ‘In Rusland bestaat er eigenlijk geen goede bron om de publieke opinie enigszins betrouwbaar te berekenen. Veel mensen durven zich niet eerlijk uit te spreken uit angst voor het regime, zelfs niet anoniem. Toch gaan ontzettend veel Russen de straat op. Dagelijks worden meer dan duizend mensen opgepakt tijdens protesten.’ 

In het organiseren van de protesten speelt social media zoals TikTok een grote rol. Daarbij worden creatieve manieren gebruikt de tijd en plaats van protesten aan te geven, ziet Petrasova: ‘Ze schrijven niet waar en hoe laat, maar gebruiken tekeningen en afbeeldingen daarvoor, bijvoorbeeld ‘7 uur Poesjkinplein met een afbeelding van Poesjkin.’ Zo hopen de organisatoren minder makkelijk traceerbaar te zijn, denkt Petrasova ‘Dat doen ze uit angst om opgepakt te worden.’ Rusland-expert Hubert Smeets vertelt deze week in Nieuwsuur dat veel jongeren op social media de kaft van Tolstoy’s oorlog en vrede gebruiken, om het woord ‘oorlog’ niet te hoeven gebruiken in hun post.

Er zijn inmiddels veel online initiatieven ontstaan om Russen te bereiken met wat er werkelijk gebeurt in Oekraïne. Zo roept het hackerscollectief Anonymous internetgebruikers op om Google Maps recensies achter te laten bij Russische restaurants en hotels waarin staat beschreven wat er écht in Oekraïne gebeurt. Het is de vraag of dit initiatief effectief is, gezien in Rusland met name – het door de overheid gecontroleerde - Yandex.Maps gebruikt wordt.

Ook apps gebaseerd op telefoonlocatie roepen gebruikers op de informatie over de oorlog te verspreiden. Zo wordt de datingapp Tinder handig gebruikt om in de profieltekst van een Tinder-gebruiker informatie over Oekraïne te plaatsen, om vervolgens de locatie elke paar uur binnen Rusland te veranderen. Ook via multiplayer games zoals Minecraft, waar spelers met elkaar kunnen communiceren, zouden al boodschappen worden verspreid over de invasie van Oekraïne.  

Waar veel van deze acties relatief anoniem zijn, spreken inmiddels ook bekende Russen zich online uit tegen de oorlog, bijvoorbeeld de populaire journalist en youtuber Yury Dud. Op zijn kanaal vDud interviewt hij bekende Russen in video’s van soms wel twee uur lang. Onder zijn gasten bevonden zich beroemde Russische rappers, maar ook oppositieleider Alexey Navalny en voormalig presidentskandidaat Ksenia Sobchak. Met 9,8 miljoen volgers en video’s met 35 miljoen views, is Dud een boegbeeld van de relatief vrije digitale media ten opzichte van televisiezenders die in handen zijn van de Russische staat.

Het is dezelfde Yury Dud die afgelopen week op zijn Instagram kanaal een foto plaatst van een verwoest appartementencomplex in Oekraïne. In een begeleidende post spreekt hij zich daarbij uit tegen de invasie, en tegen wat hij noemt ‘de uitholling van de waarheid door de Russische regering’. Hij eindigt de post met: ‘Deze oorlog moet onmiddellijk gestopt worden.’ Het bericht is 1,5 miljoen keer geliked, en 71 duizend mensen reageerden erop. In veel van de reacties komt de leus ‘Нет войне’ terug: ‘geen oorlog.’ 

‘Het is waanzinnig dat Dud dit doet. Dat hij, met een achterban van miljoenen, positie inneemt en zich uitspreekt zonder bang te zijn. Want laten we eerlijk zijn: dit is enorm gevaarlijk.’ Petrasova ziet dat weinig publieke figuren en journalisten op zo’n manier positie innemen. Ze snapt die terughoudendheid wel: ‘Je weet dat dit allemaal gemonitord wordt en waarschijnlijk consequenties zal hebben.' Desondanks hoopt ze dat meer mensen zich net zoals Dud zullen uitspreken 'hoe meer geluid, hoe beter.'

Inmiddels hebben een aantal Oekraïense influencers een gezamenlijke oproep gedaan aan hun Russische collega’s om zich publiekelijk uit te spreken tegen te oorlog. Dat deden ze samen op het kanaal van de Oekraïense travel vlogger Anton Ptushkin, die in januari nog aan zijn 5,5 miljoen volgers spectaculaire beelden deelde van zijn reis in Noorwegen. Omdat Ptushkin normaal geen politieke content deelt, en in het Russisch vlogt, is hij ook in Rusland erg populair.

De dag van de invasie deelt Ptushkin op zijn Instagram vanuit Kyiv een vlog, in het Russisch, waarin hij Russen op het hart drukt dat dit geen militaire operatie betreft: ‘Dit is een echte oorlog’. Een dag geleden is op zijn een account een video verschenen waarin verschillende Oekraïense influencers de situatie in hun land beschrijven, zoals de bombardementen op civiele doelen. ‘Doorbreek het zwijgen’, is de oproep aan hun Russische collega’s, ‘Want de enige manier om Poetin te raken, is van binnenuit’

Ook de Russische staat realiseert zich de gevaren van digitale vrijheid, en wil deze kanalen daarom aan banden leggen. Morgen zal in het Russische parlement een nieuwe wet worden besproken over het beperken van onafhankelijke mediakanalen. Niet-officiële verslaggeving over de invasie van Rusland in Oekraïne zou dan strafbaar kunnen worden met celstraffen tot vijftien jaar. Het onafhankelijke medium Meduza heeft al statement uitgebracht waarin ze waarschuwen voor de gevolgen: het verdwijnen van onafhankelijke pers in Rusland. ‘Iedereen in Rusland op zoek naar informatie van onafhankelijke bronnen, zal dan daarvoor dezelfde moeite moeten doen als zij die achter het IJzeren Gordijn leefden.’

Volgens Petrasova gaat deze censuur ook consequenties hebben voor de toegang tot verschillende social media, zoals Facebook tot Youtube. ‘Veel journalisten gebruiken buitenlandse platforms. Er wordt nu al geprobeerd de toegang hiertoe te beperken.’ De Russische staat probeert burgers te dirigeren naar sociale media die in het thuisland zijn ontwikkeld, zoals VKontakte – de Russische versie van Facebook. En mediawaakhond Roskomnadzor van de Russische staat waarschuwt deze week Wikipedia dat de online-encyclopedie offline gehaald kan worden, vanwege 'illegaal gedeelde informatie', zoals het Russische artikel over de invasie in Oekraine. 

‘Dit is censuur van ongekende omvang’ reageert Petrasova, ‘Alles wordt uit de kast gehaald’. Petrasova verwacht daarnaast dat ons de komende tijd meer en meer nepnieuws zal bereiken. ‘Russische IT-mensen zijn vrijgesteld van de dienstplicht, krijgen hogere lonen en zijn vrijgesteld van belasting wanneer zij gaan werken voor de overheid. Er komt dus waarschijnlijk een groot cyber offensief aan.’ 

‘Al jaren is er een beperkte mogelijkheid om je in Rusland uit te spreken, informatie te delen ondanks de repressie en angst.’ zegt Petrasova ‘Maar de waarheid van de verschrikkingen gaat doorsijpelen, via buren en vrienden. Dat zie ik nu al om me heen gebeuren.’