Een koninklijke stoet, het voorlezen van de troonrede en natuurlijk de hoedjes: het is bijna Prinsjesdag. Toch ontbreekt sinds een paar jaar iets in dit rijtje: de Gouden Koets. En die keert voorlopig ook niet meer terug. Een aanhoudende discussie over het zijpaneel ‘Hulde der Koloniën’ is de oorzaak. Hoe een maatschappelijk debat leidde tot het verdwijnen van de Gouden Koets.

Op de Gouden Koets is al vanaf het moment dat zij werd gemaakt in 1898 kritiek. In de eerste plaats kwam deze kritiek van tegenstanders van de monarchie. Aan het einde van de twintigste eeuw verschuift de aandacht naar het koloniale erfgoed dat afgebeeld staat op het zijpaneel ‘Hulde der Koloniën’.

Het zijpaneel laat zien hoe inwoners uit de voormalige koloniën op een onderdanige manier geschenken geven aan de Hollandse maagd, die Nederland symboliseert. Volgens critici is het paneel discriminerend. Het zou ongepast zijn om met dit tafereel rond te rijden op een nationale feestdag.

“Wij zijn onderdrukt. Nederland is daar rijk van geworden en de rijkdom die Nederland vergaarde, is tot op de dag van vandaag oneindig.” 

Jeffry Pondaag, voorzitter van het Comité Nederlandse Ereschulden

Een vertekend beeld

De afbeelding op het zijpaneel is - net als ieder ander onderdeel van de koets - doordrenkt met symboliek. Zo zie je hoe een witte man een boek geeft aan een jongen van kleur. Het beeldt ‘het brengen van beschaving’ uit. Indirect zegt de afbeelding hiermee dat mensen van kleur onbeschaafd zijn. Ook zie je een witte vrouw afgebeeld die een oude Indische man ondersteunt. Het stelt bescherming tegen onder meer mishandeling voor. Op deze voorstelling is sinds er meer bekendheid is over het handelen van Nederland in de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog ook kritiek.

© Nicolaas van der Waay / Stadsarchief Amsterdam

Deze week werd bekend dat het bladgoud van de Gouden Koets uit Suriname afkomstig is. De makers vonden dat de staatsiewagen het hele toenmalige Koninkrijk der Nederlanden moest belichamen. Zo zat er vlas in uit Zeeland, leer uit Brabant, hout van Java en ivoor uit Sumatra.

Het afgebeelde tafereel op het omstreden zijpaneel is een eerbetoon aan de relatie tussen de voormalige koloniën en Nederland, maar met de kennis van nu geeft het een vertekend beeld van deze relatie. De afbeelding gaat voorbij aan het leed dat de Nederlandse koloniale overheersing met zich meebracht.

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed omschrijft beladen erfgoed als het type erfgoed dat sterke emoties oproept en wat mensen in eerste instantie eerder verdeelt dan verbindt. Vaak is hierbij sprake van oud zeer of een groep die zich niet herkent in een bepaalde weergave van het verleden. In Nederland komt dit vaak voor bij erfgoed dat linkt aan slavernij en kolonialisme, maar ook aan collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het koloniale verleden van Nederland en de erfenis die hieruit voort is gekomen, maakt het dan ook niet vreemd dat discussies rondom beladen erfgoed ontstaan. Denk bijvoorbeeld aan de zwartepietendiscussie, het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen of straatnamen met omstreden ‘helden’.

Oproep om het zijpaneel te verwijderen

Tijdens het Rotterdamse Zomercarnaval in 1990 protesteert kunstenaar Ruben La Cruz als eerste tegen het koloniale gedachtegoed dat staat afgebeeld op de Gouden Koets. Pas in 2011 komt de kritiek onder de aandacht bij het grotere publiek vanwege een open brief in de nrc.next. De oproep om het omstreden zijpaneel te verwijderen en in een museum te plaatsen, slaat in als een bom. Voormalig Tweede Kamerlid namens SP, Harry van Bommel, schreef het stuk. De brief werd ondertekend door onder meer Jeffry Pondaag van Comité Nederlandse Ereschulden. 

Pondaag bracht de afbeelding op het zijpaneel onder de aandacht bij Van Bommel. Hij ziet de weergave van Indonesiërs op een onderdanige manier als een belediging. Volgens hem beseffen Nederlanders niet wat het betekent om de Gouden Koets met die afbeelding op Prinsjesdag naar de Ridderzaal te zien rijden. 

Ook ziet hij in de afbeelding misverstanden rond onze geschiedenis met Indonesië. We spraken Pondaag over zijn beweegredenen: ‘Wij zijn onderdrukt. Nederland is daar rijk van geworden en de rijkdom die Nederland vergaarde, is tot op de dag van vandaag oneindig.’ Volgens Pondaag weten mensen in Nederland te weinig over de gedeelde geschiedenis van Indonesië en Nederland: ‘Ze weten totaal niets van wat daar allemaal is gebeurd.’

© Jeffry Pondaag

“We hebben de Gouden Koets als aanleiding gepakt om het politieke verhaal te kunnen vertellen.”

Harry van Bommel, voormalig Tweede Kamerlid namens SP

Een koets als boodschappenwagen

Thema’s die raken aan onze identiteit spelen voor Harry van Bommel persoonlijk een belangrijke rol in zijn tijd bij de SP, vertelt hij. Hij debatteerde als politicus eerder over bijvoorbeeld zwarte Piet en de politionele acties in Indonesië. ‘We hebben het paneel gebruikt puur omdat het zo’n zichtbaar en belangrijk onderdeel is van een traditie,’ legt Van Bommel uit. ‘In Nederland kent iedereen de Gouden Koets, dus hebben we haar eigenlijk als aanleiding gepakt om het politieke verhaal te kunnen vertellen.’

Met het politieke verhaal doelt het oud-kamerlid op het kritisch kijken naar de vaderlandse geschiedenis en het aanbieden van excuses voor het slavernijverleden. Het zijn politieke standpunten die hij tijdens zijn politieke carrière al langer onder de aandacht probeerde te brengen. De Gouden Koets was een krachtig symbool om dezelfde politieke boodschap op een andere manier te herhalen. 

© Harry van Bommel

Start van groot publiek debat

Van Bommels open brief om het paneel ‘Hulde der Koloniën’ te verwijderen, zorgt voor een stortvloed aan reacties. Het is het startpunt van een grootschaliger publiek debat, met veel verschillende meningen en opvattingen over het voorstel. De afbeelding zou geschiedvervalsing zijn en er wordt zelfs gevreesd voor een nieuwe beeldenstorm. Volgens sommigen moet het paneel in historische context worden geplaatst. Anderen vergelijken de ophef met de discussie rond Zwarte Piet.

Een object, verhaal of persoon in historische context plaatsen, betekent niet dat de pijn of de belediging wordt weggenomen. Het argument lijkt het debat juist ingewikkeld te maken. Want wat is die historische context dan? Volgens historica Susan Legêne kan de historische context een debat in de weg zitten als het een context is die de zaken vaag of gecompliceerd maakt. Over de historische context is vaak geen overeenstemming. ‘Nieuwe generaties moeten de context begrijpen en daar betekenis aangeven. Op het moment dat je zegt we moeten vertrekken vanuit de geschiedenis, dan kan het gebeuren dat je mensen die aanstoot nemen aan wat ze nu zien, meteen op achterstand plaatst.’

Het voorstel wordt eerder belachelijk gemaakt dan serieus overwogen. Toch maakt dat de open brief nog geen mislukking. ‘Men was als een wesp gestoken,’ zegt Van Bommel over de reacties van het publiek. Mensen dwingen om na te denken, dat was exact zijn intentie, vertelt de schrijver van de brief ons.

“Rutte nam zo fel stelling dat hij ons een dienst bewees. Daardoor stond het juist in alle media.”

harry van bommel, voormalig tweede kamerlid namens sp

Rutte: ‘een bizar voorstel’

Ook media duiken op het onderwerp en premier Rutte spreekt zich uit in zijn wekelijkse persconferentie. Hij noemt het een bizar voorstel en geeft aan geen voorstander te zijn: ‘Het herschrijven van de geschiedenis door de Gouden Koets te vernielen, ben ik niet voor.’

Volgens Van Bommel is het een reactie die juist zorgt voor méér reacties. ‘Ik vond het helemaal niet erg dat Rutte zei: ‘we gaan de Gouden Koets niet slopen’. Het betekent dat hij zich gedwongen voelde om een uitspraak over de kwestie te doen,’ vertelt Van Bommel. ‘Als hij zijn schouders had opgehaald en had gezegd dat ze wel meer rare geluiden horen, dan was de brief niet effectief geweest. Nu was hij zo stellig dat hij ons een dienst bewees. Daardoor stond het juist in alle media.’

De restauratie kwam als geroepen 

Het debat rond het zijpaneel van de koets zegt iets over het falen of slagen van activisten om de publieke opinie aan hun kant te krijgen, volgens Henri Beunders, hoogleraar in de publieke opinie aan de Erasmus Universiteit. Individuen kunnen hun opvatting blijven verspreiden, maar door het vinden van medespelers binnen de politiek, brengen zij het vraagstuk naar de politieke arena, legt hij uit. 'In combinatie met de open brief in de nrc.next, voelde de premier zich genoodzaakt te reageren. Daarop reageerden weer andere politici, waardoor een tweedeling ontstond.'

Voormalig koningin Beatrix geeft geen gehoor aan de oproep. De Gouden Koets blijft na de open brief nog vier jaar rijden, met een publiek debat op de achtergrond. Na Prinsjesdag 2015 wordt de koets dan toch naar binnen gehaald vanwege een langdurige restauratie. Het is een restauratie misschien wel als geroepen kwam.

In 1989 werd de Gouden Koets aan koningin Wilhelmina geschonken door de inwoners van de stad Amsterdam. Het was een cadeau voor de toen achttienjarige Wilhelmina voor haar inhulding als eerste vrouw op de Nederlandse troon. Ondanks dat de jonge koningin liever geen geschenken wilde ontvangen voor deze plechtigheid, nam ze het cadeau een dag na haar inhuldiging officieel in ontvangst en gebruikte ze de koets in 1901 voor het eerst tijdens haar huwelijksdag.

Ondanks dat het een cadeau was aan de jonge koningin, is de Gouden Koets niet persoonlijk bezit van haar erfgenamen. De Gouden Koets is geen eigendom van de koning, zoals het rijtuig dat wel was voor Wilhelmina. In 1968 werd de koets namelijk ondergebracht in de Stichting Kroongoederen en zolang de koets binnen de stichting blijft vallen, is het geen persoonlijk eigendom van de koning.

Peter Rehwinkel, voormalig woordvoerder in de Tweede en Eerste Kamer voor staatsrechtelijke vraagstukken, koninklijk huis en binnenlandsbestuur: ‘Zodra het openbaar belang aan de orde is, zoals bij het laten rijden van de Gouden Koets, staat daar ministeriële verantwoordelijkheid voor.’ Daarmee is het maken van een beslissing dus niet alleen de taak van de koning.

De koets op stal

In januari 2022 vertelt koning Willem-Alexander in een videoboodschap dat de Gouden Koets voorlopig niet gebruikt zal worden op Prinsjesdag en bij andere speciale gelegenheden. De koets was van juni 2021 tot eind februari 2022 te bekijken in het Amsterdam Museum met een bijbehorende tentoonstelling. Of de koets in de Koninklijke Stallen in Den Haag blijft, een permanent museumstuk wordt of ooit weer zal uitrijden, blijft de vraag. Het simpelweg verbannen van historische objecten en symbolen is volgens de koning geen oplossing.

Is het probleem opgelost als het zijpaneel niet meer zichtbaar is? ‘Nee, het probleem is dan niet opgelost,’ zegt Van Bommel. ‘In andere landen bestaan oplossingen in vergelijkbare discussies vaak uit politieke erkenning, excuses en herstelbetalingen.’

De bal ligt bij ons

De conclusie van koning Willem-Alexander in zijn videoboodschap: de Gouden Koets kan pas weer rijden als Nederland daar klaar voor is. Geen definitieve verwijdering, ook geen museumstuk en geen groen licht voor Prinsjesdag, maar een voortzetting van het debat. De koning legt de bal weer bij de samenleving. 

Hoewel de koets voorlopig van het toneel verdwijnt, zorgt de optie dat het rijtuig in de toekomst weer zou rondrijden, voor teleurstelling bij sommigen. Ze hadden een duidelijker standpunt verwacht. Tegelijkertijd geeft het misschien hoop aan mensen die de koets juist graag nog een keer willen zien rijden. Volgens Van Bommel is het een bekende politieke tactiek: je stelt iets zo lang mogelijk uit, totdat mensen aan iets anders gewend zijn.

Dit artikel is samengesteld vanuit de journalistieke productie ‘Wegens debat niet beschikbaar – Wat is de toekomst van de Gouden Koets?’. Lees hier de volledige productie over hoe Nederland omgaat met zijn beladen erfgoed.