Vier jaar lang volgden Joey Boink en Sander Wirken de eerste vrouw aan het hoofd van het Openbaar Ministerie in Guatemala. De vrouw met misschien wel de gevaarlijkste baan van de wereld.
Ze kregen toestemming om Claudia Paz y Paz te filmen terwijl zij als een van de eersten in haar land de strijd aangaat met drugsbendes, corruptie en straffeloosheid. Paz y Paz werd in 2013 genomineerd voor de Nobelprijs voor Vrede en Forbes noemde haar 'één van de vijf invloedrijkste vrouwen ter wereld’. Onder haar leiding werden tien keer zoveel moorden opgelost dan in voorgaande jaren. Human.nl sprak met regisseur Joey Boink.
Hoe kwam je op het idee om deze film te maken?
"Ik heb al eerder, samen met Sander, gewerkt en gewoond in Guatemala. Hij is jurist en heeft al veel ervaring opgedaan in dat land. Ik ben filmmaker en we hadden allebei ruimte om een project te beginnen. We wilden een film maken over het grootste probleem van het land, het geweld. Wat zit daar achter? Claudia Paz y Paz werd veel genoemd en leek de ideale hoofdpersoon. Een voormalig mensenrechtenactivist tussen machthebbers die vaak betrokken zijn bij corruptie en banden hebben met het oude militaire regime. Daar zat een verhaal in."
Hoe heb je het voor elkaar gekregen dat je Claudia, in haar hoge positie, zo lang en intensief mocht volgen?
"Dat is zo gegroeid. We begonnen haar voorzichtig te observeren in haar werk en langzaam kwam de camera erbij. Het vertrouwen nam toe en daarbij ook onze wil om te blijven filmen tot het einde van haar mandaat. Daar stond zij ook achter, en op een gegeven moment werden we onderdeel van het meubilair."
Claudia mocht haar termijn niet afmaken. Wat betekende dit voor de film?
"Dat was een grote schok. Vorig jaar was ik in Berlijn voor de Berlinale om de film te pitchen. De avond dat ik aankwam belde Sander dat het erop leek dat Claudia’s mandaat verkort ging worden. We hebben het nog even aangekeken, en toen het daar echt op leek, zijn we direct naar Guatemala afgereisd. We zijn gebleven tot het einde van haar mandaat. Voor onze plannen was het een dramatische wending. We hadden uitgestippeld nog een jaar te filmen en hadden precies uitgeschreven wat we nog wilden. Dat moesten we toen helemaal aanpassen. Het was de zoveelste onverwachte gebeurtenis in het proces."
Hoe is het om van dichtbij te zien dat corruptie zo diepgeworteld zit in Guatemala?
"Het is bizar. Een voorbeeld is een scène die de film niet heeft gehaald. De op één na favoriete kandidaat voor het presidentschap, die waarschijnlijk straks wel president wordt, deed bij Claudia op het kantoor aangifte tegen de nummer één kandidaat. Hij zei dat hij dag in dag uit door hem werd bedreigd en daarom de zaak bij Claudia neerlegde. En dat konden we filmen. Het is alsof Diederik Samsom Mark Rutte zou aanklagen. Het was heel bijzonder om mee te maken dat dit soort dingen op zo’n hoog niveau spelen."
Is Guatemala weer terug bij af, of zijn er dingen nog in stand gebleven die Claudia heeft bereikt?
"Er zijn zeker dingen in stand gebleven. Het beleid rondom dagelijks geweld en het geweld tegen vrouwen bijvoorbeeld, dat werd eerst nauwelijks berecht. Verkrachting in een huwelijk bestond niet, dat was geen delict. Deze beleidsveranderingen zijn niet teruggedraaid. Maar mensenrechtenzaken, vooral de schendingen in de jaren tachtig, staan op een heel laag pitje."
Wat waren de moeilijkste momenten tijdens het filmen?
"Je zit heel dicht bij de macht en processen die heel delicaat zijn. De protagonist moet erop vertrouwen dat wij geen informatie lekken. Daarvoor vechten was het moeilijkste. Je filmt iemand die niet altijd kan zeggen wat zij op haar hart heeft. De kijker in Nederland zit al op een grote afstand, hij weet misschien helemaal niet waar Guatemala ligt of dat er genocide is gepleegd. Dan moet je manieren vinden om te laten zien wat er op het spel staat. Het is ook wel mooi dat Claudia niet veel kan zeggen, het geeft aan hoe moeilijk het is voor haar om op die positie te zitten. Het liefst zou ze vrij over straat lopen, maar ze zit altijd in een gepantserde auto. Er zijn zoveel aanvallen tegen haar, maar als ze zelf boos zou reageren, zou ze meteen uit haar functie kunnen worden gezet."
Kan je een voorbeeld geven van een moment waarin we zien wat het werk met Claudia doet, maar ze niet kan reageren op de situatie?
"Een mooi moment was toen ik naast haar in de auto zat. Het waren moeilijke tijden voor Claudia: de genocidezaak lag stil, ze werd uitgemaakt voor marxist en ‘marionet van het Westen’ en men betichtte haar van het verspreiden van leugens. Ze zat vol spanning en op het moment dat ze naar buiten keek, zag ze twee kinderen op straat hun tanden poetsen. Ze bleef kijken en ik zag haar denken. Claudia is iemand die het liefst die mensen wil helpen, daarom is zij op deze positie gekomen. Maar zij zat in die gepantserde auto. Ze was deel geworden van de elite en kon op dat moment niets doen."
Hoe is het nu met Claudia?
"Op dit moment werkt ze voor de Universiteit van Washington als gastdocent. Daar schrijft ze een boek over Guatemala en werkt ze aan het onderzoek naar 43 vermiste studenten in Mexico. Dat is een inter-Amerikaans onderzoek, waaraan zij met nog vier onderzoekers werkt. Ze hoopt terug te komen naar Guatemala als de situatie daar voor haar rustiger is."
Worden er eigenlijk ook dingen over jullie als filmmakers gezegd in Guatemala?
"Dat begint, nu we naar buiten komen met de film. Er worden leugens over ons verspreid. Wij zouden al weten hoe de genocidezaak zou eindigen. En we kunnen het beste een prijs winnen in de categorie sciencefiction omdat het toch allemaal leugens zijn. Het is nu grappig, en voor ons niet zo schadelijk, maar het zet Claudia’s terugkomst naar Guatemala wel onder druk."
Je was al bekend in Guatemala. Kijk je nu door deze film anders tegen het land aan?
"Ik heb veel geleerd en een heel andere kant van het land gezien. Dat is niet altijd het fraaiste gedeelte. Maar ik heb ook veel heel betrokken mensen leren kennen, mensen die ik in Nederland niet zo snel meer tegenkom. Mensen die 24 uur per dag met iets bezig zijn dat groter is dan henzelf, om, net als Claudia, te vechten voor eerlijkheid, openheid en gerechtigheid."
Wat hoop je dat deze film teweeg gaat brengen?
"Ik zou willen dat het Guatemala weer op de kaart zet, laat zien wat er daar misgaat en dat de film in het land op politiek vlak iets teweegbrengt. Ook hoop ik dat de film veel jonge mensen in Guatemala of Latijns-Amerika inspireert om iets te doen zoals Claudia deed. Je kunt ook eerlijk zijn én iets bereiken in een land dat een heel zwakke overheid heeft."
Denk je al na over een volgend project?
"Ik ben vier jaar bezig geweest met dit project en andere projecten van Framewerk, ons productiebureau, waardoor ik helaas nog geen nieuwe ideeën heb kunnen uitwerken. Dat komt weer zodra de film in de komende weken loopt."
De film is geproduceerd door Framewerk met steun van Human, het Nederlands Filmfonds, International Platform Against Impunity en 436 crowdfunders.
Burden of Peace beleeft zijn wereldpremière op zaterdag 21 maart 2015 tijdens het Movies That Matter Festival in Den Haag. De film zal verder o.a. te zien zijn in Praag, London, New York, Buenos Aires, Berlijn, Phoenix en Toronto.
De film wordt uitgezonden op donderdag 26 maart om 22.00 uur op het digitale documentairekanaal NPO Doc. En op woensdag 8 april om 23.00 uur op NPO2.
Na uitzending wordt de film in mei nog in 14 verschillende steden in Nederland vertoond. Voor een compleet overzicht van screenings, zie: www.burdenofpeace.com/screenings
Joey Boink is deze week gastcurator op het themakanaal NPO Doc.