'Shell kent risico's al heel lang'

Het wordt 'de zaak van de eeuw' genoemd: de klimaatzaak tegen Shell die deze week van start is gegaan. Samen met zes andere organisaties en ruim 17.000 mede-eisers ging Milieudefensie naar de rechter, omdat ze vinden dat het bedrijf meer moet doen om klimaatverandering tegen te gaan.

Theatermaker Rebekka de Wit volgt de zaak op de voet. Samen met Anoek Nuyens staat ze in het theater met de voorstelling De Zaak Shell, over de vraag wie de verantwoordelijkheid voor klimaatverandering moet dragen. Een gesprek over de noodzaak van taal en verbeelding om de klimaatcrisis te lijf te gaan, en het boek dat je nu moet lezen.

"Het schept een precedent: het is nog nooit eerder voorgekomen dat Big Oil is aangeklaagd voor toekomstig gedrag. En er zijn veel aanwijzingen dat wat Shell van plan is voor ernstige klimaatschade gaat zorgen.

Milieudefensie is deze zaak begonnen omdat ze ervan overtuigd zijn dat we de ambities uit het klimaatakkoord van 2015 nooit zullen halen zonder de medewerking van grote uitstoters zoals Shell. De eis is daarom dat Shell gaat handelen in lijn met het klimaatakkoord van Parijs."

"Ik vind dat moeilijk in te schatten omdat ik geen jurist ben. Maar volgens Roger Cox, de advocaat van Milieudefensie, is de kans reëel. Een belangrijk onderdeel van het pleidooi, waar nu veel jurisprudentie over wordt opgebouwd, is het zogenaamde voorzorgsbeginsel. Dat betekent dat je bepaalde dingen moet doen of laten om geen problemen te veroorzaken voor toekomstige generaties.

Het is wel duidelijk dat Shell zich daar niet aan houdt. Shell wil alle olie tot op de laatste druppel oppompen, hun bedrijfsstrategie is full force fossiel. Ze gaan zelfs op zoek naar nieuwe olievelden. De tweede belangrijke pijler van het pleidooi is dat Shell al heel lang wist van de risico's van waar ze mee bezig zijn."

"Anoek Nuyens en ik zijn al een tijd bezig met het klimaat. In 2017 maakten we de voorstelling Tenzij Je Een Beter Plan Hebt over de rol van kunstenaars in de klimaatcrisis en de vraag of we ons een wereld kunnen voorstellen waarin de mens niet het centrum is. Op zoek naar nieuwe vormen van verbeelding kwamen we uit bij het recht, want daar gebeuren dingen die de verbeelding te boven gaan.

Zoals rivieren die mensenrechten krijgen en bomen die een rechtspersoon worden. Daardoor moet je je anders gaan verhouden tot de aarde en tot elkaar. We wilden onderzoeken of het mogelijk zou zijn om de baas van Shell, Ben van Beurden, persoonlijk aansprakelijk te stellen. We hebben toen een collectieve en openbare brainstorm georganiseerd, Tenzij Je Een Beter Plan Hebt: De Rechtszaak."

"We kwamen er twee jaar geleden achter dat Shell een scenario-afdeling heeft, waar dertig mensen werken die fulltime scenario's ontwikkelen waar het bedrijf mee te maken zou kunnen krijgen. Dat scenariodenken stamt uit de Koude Oorlog, uit het leger. Zo ben je voorbereid op alle mogelijke scenario's en kom je niet voor verrassingen te staan.

Shell is daar in de jaren zestig mee begonnen en was in 1973 het enige bedrijf dat er rekening mee had gehouden dat er ooit een oliecrisis zou kunnen bestaan waarin de prijs van olie zou dalen. In de jaren negentig hebben ze de rechtszaak die nu speelt voorspeld: er zou een rechtszaak komen die niet zou draaien om incidenten, maar om het veroorzaken van klimaatschade.

Ze voorspelden ook dat overheden zouden worden aangeklaagd, dat een jonge generatie actie zou gaan voeren en dat klimaatverandering erger zou worden."

"Ja. Shell heeft 22 jaar de tijd gehad om te kunnen repeteren voor de werkelijkheid waarin we nu leven. De daad van de voorstelling is dat wij een scenario-afdeling oprichten voor burgers. Om te bekijken wat de burgers terug zouden kunnen zeggen. We werden geïnspireerd toen we bij de aandeelhoudersvergadering van Shell waren, in het Circustheater.

Zo'n bijeenkomst is met alle kunstgrepen van het theater in elkaar gezet, met mooi licht, de sprekers op een verhoging, de teksten goed geoefend. Na afloop kwamen er allerlei boze vragen uit de zaal van activisten en ngo's. De board van Shell was daar heel goed op voorbereid en had op alles een antwoord klaar. Onze handen jeukten echt. Hadden de vragenstellers ook maar zo goed gerepeteerd! We wilden burgers helpen met hun deel van de show."

"Om de tekst van Shell te kunnen schrijven hebben we alle speeches van CEO's die over het klimaat gaan vanaf de jaren tachtig tot nu bestudeerd – dit is de 'oerspeech' van Shell. Wat je in die teksten ziet dat is dat Shell de verantwoordelijkheid verschuift naar de consument: olie oppompen is niet schadelijk, olie verbranden is schadelijk, zeggen ze.

Hoewel de consument natuurlijk geen juridische partij is, want 'de' consument kun je niet voor de rechter krijgen. We vroegen ons af wat de verdediging van de consument zou kunnen zijn.

Tijdens het schrijven van de monoloog voor de consument, kwamen we dan weer snel bij de overheid uit. Want als bedrijven de vrijheid hebben om de consument te manipuleren, moet de overheid dan niet de lijnen van het speelveld aftekenen?

Nu moet alle wilskracht van de consument zelf komen. Die moet voortdurend 'nee' zeggen tegen van alles, alsof-ie de hele dag door langs snackbars loopt zonder een kroketje te mogen kopen.

We hebben nu tien jaar Rutte en daarmee het paradigma van eigen verantwoordelijkheid. En als je de regeringsverklaringen goed leest, dan zie je dat actief burgerschap vooral betekent dat de overheid zich terugtrekt."

"Ja, wat begon als een onderzoek naar de consument, werd een soort verantwoordelijkheidsestafette. Elke partij is dader en slachtoffer, maar de waarheid ligt niet in het midden. De overheid is niet vergelijkbaar met de consument, want de overheid heeft een systeemverantwoordelijkheid.

En ook Shell heeft een uitzonderlijke positie in het geheel. Dat is zo verraderlijk aan het debat en hoe het gerepresenteerd wordt. De voorstelling is als het ware een vergadering van het systeem, waarin die verschillende perspectieven en posities de vorm van een monoloog krijgen.

Maar niet elke stem heeft hetzelfde statuur. Shell is veel retorischer en machtiger dan de burger. Shell heeft een enorme media-afdeling. De burger is veel machtelozer.

Vanuit die positie, in al zijn verwarring en machteloosheid, zijn wij ook begonnen met schrijven. Voortdurend dat gevoel dat het niks uitmaakt wat je doet omdat het allemaal te klein of juist te groot is. Dat je niet verder komt dan elkaar de maat nemen omdat 'jij toch ook je auto voltankt', of verzuchten dat 'the earth will survive'.

De hoop is dat de toeschouwer in anderhalf uur door kan maken waar wij drie jaar over hebben gedaan. Dat je helderheid voelt en denkt: ik kan bijdragen aan de werkelijkheid. Want, zo besluiten we de voorstelling, de toekomst is weggelegd voor degene die zijn tekst het beste kent en zijn rol het beste speelt."

"Ik denk dat het onderscheid tussen taal en verbeelding hier belangrijk is, waarbij het op links over verbeelding gaat en op rechts over taal. Het klimaatprobleem is links of rechts geworden, en deze politisering is heel problematisch. Het valt me op dat er aan de linkerkant van het spectrum wordt geroepen dat er sprake is van een verbeeldingscrisis en dat we een nieuw groot verhaal nodig hebben.

Daar wordt veel over nagedacht en ook kunst over gemaakt. Vaak met gebruik van grote termen die al oud zijn, zoals 'vertrouwen' of 'een nieuwe verhouding tussen aarde, dier en mens'. Ondertussen zie ik op aan de rechterkant veel taalontwikkeling: klimaatgekkie, klimaatdrammer, klimaatrealist, klimaatnazi… Allemaal woorden die doorgaans worden gebruikt door mensen die de klimaatwetenschap ontkennen."

Het debat wordt in die termen gevoerd en dat is een probleem. Alleen al dat ik het een 'debat' noem is veelzeggend, want dat is een frame dat suggereert dat er nog een debat moet zijn over klimaatverandering. Verbeelding is belangrijk, maar als je het daarover hebt ben je al tien stappen te ver.

We moeten beginnen met het superelementaire, met het vinden van een taal, het bedenken van nieuwe woorden. Ik wil een woord voor het gevoel wanneer ik op een dag in een warme winter door het bos loop en ineens knoppen aan de bomen zie omdat er drie hele warme dagen zijn geweest. Taal is heel effectief. Neem het woord klimaatschaamte.

Het is best mogelijk dat mensen door dat woord zijn gaan denken 'kak, vliegen, dat is misschien wel iets om je voor te schamen', terwijl ze dat eerst niet zo ervaarden. Het woord werd in 2017 gemunt in Zweden en in 2018 voor het eerst in Nederland gebruikt. Sindsdien zie je dat de binnenlandse vluchten in Zweden met twaalf procent zijn gedaald en dat er steeds meer initiatieven zijn om de trein te nemen."

"Ik kreeg deze bundel van Anoek bij de première van onze voorstelling. Het is een geestig boek van Edward van de Vendel, waanzinnig mooi geïllustreerd door Martijn van der Linden, ook voor volwassenen. In combinatie met het hardcore klimaatdiscours vond ik dit een fijn contragewicht.

Die 'wat je moet doen' is zo concreet en absurd tegelijk. Als je over een nijlpaard struikelt moet je het nijlpaard dankbaar zijn dat je zijn lichaam mocht gebruiken om over te struikelen. Vervolgens moet je de hele snoepkast leegeten totdat je net zulke dikke billen hebt als het nijlpaard, zodat het nijlpaard dan een keer over jóu kan struikelen.

Ik lees het echt voor mezelf en denk dat het voor iedereen die met het klimaatprobleem bezig is, heel prettig kan zijn. Het gaf me een gevoel van verbondenheid. Dat nijlpaard, de sneeuw uit een ander gedicht, daar doe je het voor. Als je met hele politieke dingen bezig bent moet je altijd een poëziebundeltje bij je hebben, als het midden van een stil meer waar je even naartoe kunt gaan."