Wat als een heel dorp gesloopt moet worden na de aardbevingen?

Het is 2012, het hele huis van Sijbrand Nijhoff in Groningen schudt. “Ik wou de televisie vasthouden, want die vloog heen en weer. Maar ik kon niet uit die stoel komen, het was net een schommelstoel.” Het is de eerste zware aardbeving in Groningen, veroorzaakt door de gaswinning. De Haagse politiek wordt wakker geschud en ‘wingewest Groningen’ krijgt meer aandacht. Maar opgelost wordt de situatie in Groningen nog niet. In de film 2Doc: Bodem in Beweging zien we de impact van de aardbevingsproblematiek door de ogen van de inwoners van het Groningse dorpje Overschild, een dorp dat bijna helemaal opnieuw gebouwd moet worden. Hoe heeft het zover kunnen komen?

Daarvoor moeten we terug naar 1959, als bij het dorpje Slochteren het eerste Groningse aardgas wordt ontdekt. De gasbel van 2.800 miljard kubieke meter onder Groningen en een deel van Drenthe heeft jarenlang heel veel voor de economie opgeleverd. Als grootste gasveld in heel Europa en zelfs een van de grootste ter wereld, wordt Nederland een ‘gasdoorvoerland’. Maar in 1986 schudt de aarde in Groningen; het is de eerste aardbeving als gevolg van de gaswinning. De politiek houdt lang vol dat dit niet veroorzaakt kan worden daardoor. Pas bij de eerste aardbeving die als zwaar wordt bestempeld, in 2012, komt daar verandering in.

Op 16 augustus 2012 wordt een beving van 3.6 op de schaal van Richter gemeten, wat bij een natuurlijke aardbeving niet zou tellen als zwaar. Maar dit is geen natuurlijk aardbeving. Anders dan natuurlijke aardbevingen die tien tot honderd kilometer ondergronds plaatsvinden, gebeuren Groningse aardbevingen dichter onder het oppervlak, op 3 kilometer diepte. Op die diepte wordt aardgas gewonnen.

De veen- en kleigrond in Groningen kan de trilling van de beving bovendien enorm versterken. Nijhoff vertelt aan de parlementaire enquêtecommissie: “Ik dacht: o, daar komt ie weer aan. Je hoorde een knal buiten. Het was net alsof een vrachtwagen of een trein onder de grond doordenderde. Maar je hebt ook alle tijd. Je hoorde 'm aan komen denderen. Je hoort een verschrikkelijk geknal en geknetter door het hele huis.”

De gaswinning zorgt voor veel schade, net zoals de Limburgers jaren na het sluiten van de mijnen nog last houden van verzakkingen en scheuren in huizen, veroorzaakt door voormalige mijnbouw. De Groningers zien hun huizen wegzakken en steeds meer scheuren in de muren ontstaan. Ook onderzoekers stellen vast; vele huizen zijn niet veilig. Ze voeren actie en eisen dat de gaswinning stopt.

In onze documentaire vertelt Groninger Suzan Top: “Je hebt een brief aan huis gekregen: je huis is onveilig, voldoet niet aan de norm. Tot die tijd zat je er misschien nog wat afstandelijk in en dacht je: dit gaat niet over mij. Op het moment dat je zo’n brief in huis hebt waar het zwart op wit staat en je geen idee hebt wat dat betekent en wanneer er iets mee gaat gebeuren: dat gaat natuurlijk onder je huid zitten. Dan ga je al nadenken: de baby slaapt wel boven. Dus misschien moet ik de baby toch maar beneden halen.”

Uiteindelijk gaat het kabinet in CHECK overstag en wordt de gaswinning stapsgewijs teruggeschroefd. Ook komt er compensatie voor bewoners die schade hebben. Plannen worden gemaakt voor versterking van de huizen. Overschild is het eerste dorp dat vrijwel geheel moet worden gesloopt om het gevaar voor instorting voor te zijn. In onze 2Doc: Bodem in Beweging zie je de emoties die dit losmaakt: “Het huis zit hartstikke vol herinneringen. Alles heb ik zelf verbouwd, van top tot teen. Alle kamers, alle ruimtes… Nieuw beton storten, vloerverwarming, goed geïsoleerd, noem het maar. Dan denk je toch potverdorie, dat is toch wel zonde. Alle herinneringen zitten wel in je hoofd, maar de plek die is zo weg,” vertelt een inwoner van Overschild.

In de jaren die volgen, veranderen de spelregels voortdurend en neemt de bestaansonzekerheid van de Groningers toe. Het schadeproces verloopt vaak frustrerend. Mensen voelen zich niet gehoord en in de steek gelaten. Het drijft mensen tot wanhoop. Er ontstaat een enorme kloof tussen de mensen die over de schadeafhandelingen gaan en de Groningers zelf. Er speelt veel onzekerheid bij de versterkingsoperatie en dat levert stress op. De Groningers ervaren ook willekeur bij het vaststellen van de oorzaak van de schade. Waar het huis aan de ene kant van de wijk gesloopt moet worden en er een nieuw huis wordt gebouwd, wordt bij het andere huis alleen een deel van de buitenmuren vervangen.

Nijhoff vertelt over de verwarring. “Als er tien scheuren zaten, werden er twee vergoed. Als je bij de buurman bent, is het zus. Als je bij mij bent, is het zo. Als je weer bij een ander bent, is het zo. Het is maar net welke taxateur je krijgt. Bij de buren is het de hele boerderij.”

In 2018 verandert alles weer. Het kabinet neemt het besluit om de kraan helemaal dicht te draaien. Een prachtig besluit voor de bewoners, maar het heeft ook een keerzijde. Het lijkt van invloed op het tempo waarmee de versterkingsoperatie voortgang vindt. Het idee is: geen gaswinning, minder aardbevingen, minder schade, minder versterkingen. Een bewoner vertelt: “Ik ben erg gehecht aan dit huis, ik woon hier meer dan dertig jaar. Maar als het dan toch gesloopt wordt; ik heb een grote stapel boeken besteld over energieneutraal bouwen, over moderne technieken enzo. Dan begint het op een gegeven moment toch een beetje een leuk idee te worden.

"Maar toen viel de grote stilte van inmiddels drie, vier jaar, waarin met het buitengebied niets gebeurde," vertelt een inwoner van Overschild. "En de reden daarvan is dat in de loop van de tijd, met alle vertragingen niet te vergeten, de veiligheidsnormen zijn verlaagd. Dit huis hoeft nu aan minder strenge regels te voldoen dan de huizen in het dorp. Dan krijg je toch het gevoel dat mijn huis mag wegzakken. Ja, jammer dan.”

In 2019 wordt het besluit genomen door de Tweede Kamer om een parlementaire enquête in te zetten, het zwaarste politieke instrument. Het rapport van de commissie is onlangs gepresenteerd, op 24 februari 2023. Geconcludeerd wordt dat de belangen van Groningers structureel zijn genegeerd bij de aardgaswinning in Groningen, met rampzalige gevolgen voor de Groningers. Het wordt duidelijk hoeveel impact de aardbevingsproblematiek heeft gehad op de Groningers. Er is behoefte aan erkenning, hoop en perspectief. En de vergoeding moet ruimhartiger, volgens het Instituut Mijnbouwschade Groningen.

De documentaire sluit af met de woorden van de voorzitter van de enquêtecommissie Tom van der Lee: “Allereerst moet schadeafhandeling voor bewoners milder, makkelijker en menselijker worden. Het zwalken van de versterkingsaanpak moet stoppen. De overheid moet kiezen voor structurele financiële ondersteuning van het aardbevingsgebied. Op deze manier kunnen de werelden van bewoners en beslissers dichter bij elkaar komen. De twee werelden die zo lang gescheiden zijn geweest.”

Portret van het Groningse dorpje Overschild, het eerste dorp dat bijna volledig wordt gesloopt en herbouwd vanwege de aardbevingen. Dat is althans het voornemen, maar gaandeweg veranderen de spelregels en neemt de bestaansonzekerheid van de inwoners toe. Twee werelden schuren in deze documentaire pijnlijk langs elkaar: die van bestuurders en ceo's die hun beloftes niet nakomen, en die van de bewoners van een klein dorp dat zucht onder de fysieke en mentale gevolgen van de metamorfose. Wie komen 'goed weg' met nieuwbouw en wie hebben het nakijken als de NAM en overheden onbetrouwbare partners blijken te zijn?