Het belang van een laatste vaarwel

Kijk hier de 2Doc: 'Nu of nooit meer' 

In haar film interviewt Marieke haar familie, om er achter te komen of zij zich ook tekortgeschoten voelen. Of zij ook "te laat" zijn.  

‘Het idee van “te laat zijn” komt vaak voor,’ zegt Klaas-Jan Rodenburg, directeur van het Landelijk Steunpunt Verlies. ‘We noemen dat ook wel de emotionele nalatenschap. Wanneer iemand het leven verlaat dan maken we als het ware de balans op over de emotionele nalatenschap. Die kan positief of negatief zijn. 

‘Als mensen zeggen: “Ik heb niet kunnen zeggen wat ik graag nog had willen zeggen”, dan is dat een negatief nalatenschap.

‘Een voorbeeld van een positief nalatenschap is wanneer een moeder bijvoorbeeld op de achterkant van foto’s van haar kinderen “Ik houd van je” schrijft. De kinderen kunnen daar dan op terugvallen.

‘We willen relaties voltooien. Voor zover het kan willen we goed afscheid nemen. Voor de kinderen is het dan belangrijk om dat nog een keer te horen.’

‘“Had ik maar gebeld, had ik maar vorige week langsgegaan. Had ik maar…” Mensen blijven achter met schuldgevoelens, dat is een blijk van een negatief emotioneel nalatenschap,’ zegt Rodenburg. ‘Of misschien hebben mensen waardering op een andere manier gehoord of gekregen dan ze hadden gewild. Na het overlijden komt dus een verzoeningsproces. De nabestaanden moeten zich weer met zichzelf gaan verbinden.’

Volgens Monique van ’t Erve is het “te laat zijn” niet zozeer een gevoel, maar een gedachte. Van ’t Erve begeleidt en adviseert nabestaanden na een zelfdoding. ‘Je hebt een gedachte dat je misschien nog een bepaalde invloed zou hebben gehad.

 ‘Je ziet dat mensen dan zwart-wit gaan denken. “Had ik maar dit gedaan, dan had ze zich misschien anders gevoeld”. Er is vaak sprake van zelfverwijt. Het helpt wanneer je dat onderzoekt en uit. Dan kom je bij het verdriet.’

Dit beaamt Rodenburg. ‘In feite moet je expressie geven aan je gevoelens. Sommigen lopen hier voor weg. Of pakken een fles uit de koelkast. Maar als je je gevoelens uit, krijgen het hart en het hoofd een ernstig gesprek. Bij begeleiding die wij bieden laten we nabestaanden reflecteren met het verstand. Mensen denken: “Ik had meer aandacht moeten geven, “Ik heb vorige week nog ruzie gehad”.

‘Maar wat staat er aan de andere kant? “Ik heb wel de beste hulp ingeschakeld, maar het heeft gewoon niet geholpen.” Dan ontstaat een balans, en komt er evenwicht en heling. Dan maak je contact met waar het om gaat: om de relatie die je had, en die je nog steeds hebt.’

Marieke worstelt in Nu of nooit meer  met haar gevoelens. Ze heeft het idee dat ze te weinig waardering heeft uitgesproken naar haar zus en onderzoekt in haar film of haar familie dat gevoel ook heeft. Voor haar is de film een ode aan het uitspreken van liefdevolle waardering.

Volgens Frank van Marwijk, sociotherapeut en auteur van Het groot complimentenboek, is waardering een onderdeel van erkenning. ‘Erkenning bestaat uit verschillende lagen. Word ik gezien? Ben ik onderscheidend? Word ik geloofd? Vinden mensen mij belangrijk? En: word ik gewaardeerd?’

‘Als je iets waardeert hang je daar een waardeoordeel aan. Je geeft een evaluatie. En iedereen wil gewaardeerd worden, en erkend worden. Daarom is het zo belangrijk.’

Een makkelijke manier van waardering uiten is complimenten geven. Dat kan op verschillende aspecten. ‘Je kunt bijvoorbeeld iets zeggen over uiterlijk, over karakter, over prestaties,’ zegt Van Marwijk.

Hans Poorvliet, mede-auteur van Het groot complimentenboek, is initiatiefnemer van de Nationale Complimentendag. ‘Het is opgezet omdat er weinig gewaardeerd wordt. Aan deze dag wordt altijd veel aandacht besteed. Je ziet dus dat mensen het echt belangrijk vinden.’

Volgens Van Marwijk kan vanzelfsprekendheid in de weg zitten om waardering te uiten. Dat speelt veel binnen families, maar in een gezin is het geven van complimenten en waardering belangrijk. ‘Ook als het gaat om vanzelfsprekendheid.

‘Maar natuurlijk ook over dingen die opvallen, ontwikkelingen die je ziet. Je moet een persoon in zijn of haar geheel en kwaliteiten waarderen. Dat hebben we echt nodig.’

Volgens Van ’t Erve kun je alsnog die waardering uitspreken, ook wanneer iemand er niet meer is. Al is dat voor iedereen een ander proces. ‘Dit kan bijvoorbeeld door een brief te schrijven. En door met anderen te delen wat je had willen zeggen. Door het alsnog te benoemen of op een andere manier te uiten.  Zodat je die beweging af kunt maken.’

Hierbij kunnen ook anderen helpen. ‘Het is belangrijk dat nabestaanden hun verhaal vertellen tegen mensen die willen luisteren,’ zegt Rodenburg. ‘Zonder een oordeel. Dus niet zeggen: “Het is niet jouw schuld”, gewoon luisteren en inleven in hoe zwaar het is voor deze mensen. En dan kunnen zij het nog een keer vertellen, en nog een keer, en die schuld onder ogen zien. Hoe reëel is die schuld? Is er echt sprake van schuld?’

‘Daarnaast is het de vraag: Is het nodig om iets letterlijk uit te spreken?’ vraagt Van ’t Erve zich af. ‘Of heeft de persoon op een andere manier gevoeld dat je van die persoon hield?’

Wat Van Marwijk betreft wel. ‘Waardering zit in alle vormen van aandacht geven. En aandacht hoeft niet altijd in woorden te zitten. Die kunnen wel eens hun kracht verliezen. Wat nooit de kracht verliest, is belangstelling tonen. Dat is een nog veel belangrijkere manier van waardering uiten.’