Vliegschaamte, treintrots, milieumelancholie en klimaatkwaad. Deze termen klinken op het eerste gezicht wat komisch, maar zaken als klimaatangst, klimaatstress en pre-traumatische stress zijn allerminst om te lachen.
De verbinding tussen klimaat en psychologie is een opkomende discipline, merkt Evanne Nowak. Zij geeft lezingen over het nieuwe klimaat-vocabulaire en studeerde in 2016 af met een onderzoek over apathie en klimaatverandering.
Want klimaat in de context van psychologie is steeds meer een ding, zo blijkt. ‘In Engeland, de Verenigde Staten en Australië is er ook meer onderzoek naar, omdat zij daar de gevolgen van klimaatverandering al meer zien.’
Tekst gaat verder onder de afbeelding
Nederland kampte afgelopen zomer met een aanhoudende droogte
Niet voor niets presenteerde de American Psychologial Association, samen met ecoAmerica en Climate for Health, in 2017 een uitgebreid rapport over de impact van klimaatverandering op ons mentale welzijn.
Sommige verbanden zijn volgens het rapport vrij direct, bijvoorbeeld psychologische problemen die ontstaan na een natuurramp. Maar dingen als ‘ecoanxiety’ en ‘sostalgia’ zijn weliswaar minder zichtbaar, maar net zo reëel.
Sostalgia is het gevoel van verlies dat mensen ervaren wanneer hun leefomgeving is veranderd, of langzaam aan het veranderen is. Bij ecoanxiety ervaren mensen angst voor de negatieve toekomst van klimaatverandering.
Het rapport stelt dat mensen gevoelens van verlies, frustratie en hopeloosheid ervaren doordat ze het idee hebben dat ze niks tegen klimaatverandering kunnen doen.
Evanne Nowak herkent deze gevoelens. In 2008 ging ze als Ambassador of Change voor het Wereld Natuur Fonds op expeditie naar de Noordpool en als jongerenlobbyist bezocht ze klimaattoppen. ‘Het greep me enorm aan. Mijn wereldbeeld kantelde compleet. Het gaf me enorme stress, toen ik die problemen zag.
‘Voor dit gevoelens zijn de laatste tijd nieuwe woorden gekomen. Deze begrippen stellen iets voor, ze duiden een gevoel. Ze geven houvast aan mensen. Ik zou er niet per se een diagnose van willen maken. Ik denk niet dat je het moet medicaliseren. Maar het is wel een teken dat je iets onder ogen aan het zien bent.’
'Dat die woorden er zijn geeft aan dat mensen er al een tijdje mee zitten,’ zegt Manu Busschots. Hij is de oprichter van KlimaatGesprekken, een workshopreeks die door het land trekt om mensen te helpen duurzaam te leven. ‘Blijkbaar leeft er iets. En het laat zien dat er meer mensen zijn die hier last van hebben.
‘Toch is in Nederland nog te weinig erkenning voor deze begrippen. Wij deden mee aan een uitzending van EenVandaag over het onderwerp, en twee dagen verscheen een artikel waarin het onderwerp werd gebagatalliseerd. Dit zagen we ook op social media, waarop mensen mensen die last hebben van deze klachten voor gek werden versleten. Dat is erg voor de mensen die er wel echt last van hebben.’
Busschots benadrukt dat veel Nederlanders zich zorgen maken over het klimaat. Uit een onderzoek uit 2015 blijkt dat dit zelfs driekwart van de Nederlanders is. ‘Er staan niet voor niets 40.000 mensen in de stromende regen op de Dam bij een klimaatdemonstratie!’
GZ-psycholoog en systeemtherapeut Gerie Hermans vindt ook dat je deze mensen serieus moet nemen. ‘Als systeemtherapeut kijk ik naar de context rondom een persoon die klachten heeft. Soms is die klein, bijvoorbeeld een gezin. Soms is de context groter, zoals de maatschappij. En dat kan ook het klimaat zijn.
‘Er zijn veel nare berichten rondom klimaatverandering, die ook gaan over de negatieve gevolgen. Mensen die wat minder weerbaar zijn en minder veerkracht hebben, krijgen daar dan makkelijker last van.’
Hermans zegt dat er ook wel veel van mensen wordt gevraagd in de maatschappij. Er is constant sprake van tegenstrijdige berichten. ‘Stel, je staat op een perron en ziet twee reclameborden. Op de ene staat: “Boek nu je vliegvakantie naar het mooie Griekenland!” En op het andere bord staat een boodschap die juist aanspoort om te helpen tegen klimaatvervuiling. Dat is gewoon gekmakend en zorgt voor machteloosheid.’
Tekst gaat verder onder de afbeelding
In zijn workshops noemt Busschots dit de ‘klimaatspagaat’: de constante strijd tussen tegenstrijdige waarden. ‘Een voorbeeld hiervan is een ouder die liever niet de auto pakt om de kinderen naar school te brengen, omdat dat slecht is voor het milieu. Maar deze ouder vindt het ook belangrijk dat de kinderen droog in de klas zitten, dus zal dan toch liever de auto pakken als het slecht weer is.’
Tijdens de workshops probeert Busschots mensen die zich zorgen maken over het klimaat te helpen om actie te ondernemen. ‘De workshops helpen voor veel mensen om zorgen weg te nemen. Het blijkt dan ook dat je niet alleen staat, je krijgt steun en erkenning. Daarnaast kun je je onmacht omzetten in macht. Je leert actie ondernemen, op een manier die bij jou past.
‘Maar we kunnen het niet in ons eentje oplossen. Je kan wel zelf bepalen wat je doet, dat geeft een goed gevoel. Je kunt inspireren. Maar je kunt niet tegen de rest van de wereld zeggen wat ze moeten doen. Je moet loslaten dat je het nooit helemaal zelf kunt oplossen, en dat is wel eens moeilijk.’
Tekst gaat verder onder de afbeelding
Scholieren voeren actie voor het klimaat in Amsterdam
‘Ik ben de gevoelens nooit kwijt geraakt,’ zegt Nowak. ‘Elke keer als een nieuw rapport verschijnt met een negatieve uitslag, grijpt het me weer aan. Soms gaat het beter, als bijvoorbeeld in de politiek een positief besluit wordt genomen. Maar het is zo’n ingewikkeld probleem, vreselijk. Toch is het wel een koude douche waar je steeds weer onder moet gaan staan. Anders ga je ontkennen. Dus lees toch elke keer dat rapport. Want vals optimisme is niet de oplossing.
‘En probeer op allerlei manieren je bijdrage te leveren. Al kun je het niet zelf oplossen, dat moet je loslaten. We moeten een levenshouding ontwikkelen waardoor je het probleem onder ogen gaat zien. We moeten geestelijk weerbaar worden.’