Hoe onze beschaving mensen ziek maakt

'Dat is een geweldig thema', reageert Timothy Morton enthousiast als het onderwerp van dit interview ter sprake komt: depressie. 'Laten we beginnen'. Niet alleen wordt Morton de 'profeet-filosoof van het Antropoceen' genoemd en is hij een van de belangrijkste denkers over ecologie, ook heeft Morton aanleg voor depressies.

'Toen ik voor het eerst bij een psychiater kwam, werd me een test voorgelegd. Ik ben nogal competitief ingesteld en wilde winnen. Dat lukte. Ik scoorde 96 punten, zeg maar een tien voor depressie. 'Ik kan niet geloven dat je met die score zover bent gekomen', zei de arts. Met andere woorden: het verbaasde haar dat ik nog in leven was.'

Dan, op ernstigere toon en voorover gebogen, dicht bij het opnameapparaat, dat op tafel ligt: 'Ik ben open over die depressies. En ik denk dat dat belangrijk is, om in elk geval eerlijk naar jezelf te zijn. Ik slik anti-depressiva. Ik heb een geweldige baan, maar ik neem wel pillen. Mensen doen daar nogal eens negatief over, ik merk hoe weinig geaccepteerd het is. Überhaupt om een geestesziekte te hebben, maar helemaal om toe te geven dat je medicijnen gebruikt. Alsof je een soort doper bent. Ik zit momenteel aan de maximale dosis van een medicijn dat Wellbutrin heeft. Die pillen hebben hun beperkingen, natuurlijk, maar één ding waar ze wel voor gezorgd hebben, is dat ik er nog ben, dat ik niet toegegeven heb aan de suïcidale gedachten die ik ontwikkel. Ik heb pillen nodig om te functioneren, zoals een ander een rolstoel nodig heeft. Dat zou toch niet zo'n probleem moeten zijn? Maar laten we het bekijken vanuit een ecologisch perspectief.'

Tekst loopt verder onder afbeelding.

Ecologie. Om te begrijpen dat dat het centrale thema is binnen het werk van Morton, hoef je niet verder te kijken dan de titels van de twee boeken die eerder dit jaar in het Nederlands vertaald werden. Uitgangspunt van zowel Ecologisch Wezen als Duistere Ecologie is dat de mens niet losstaat van de ecologie, maar ermee verbonden is. Met andere woorden: we moeten af van het idee dat er een duidelijke scheiding is tussen natuur en cultuur, tussen mens en biosfeer.

'Ik noem dat The Severing, de afsnijding. Ik weet het, dat klinkt een beetje dramatisch, als een scène uit Game of Thrones. Maar het is geen fictief verhaal, en het is ook niet iets dat tienduizenden jaren geleden gebeurde en waar nu niets meer aan te doen is. Het is niet zoiets als het verhaal van Adam en Eva, die na de zondeval uit het paradijs verbannen werden, waarna alles slechter werd. The Severing is nú aan de gang. Zoals ik hier aan tafel zit, ben ik onderdeel van de biosfeer. Het idee dat dat niet zo is, ontstond toen de mens zich op een vaste plek vestigde en landbouw ging bedrijven. De eerste Mesopotanische boeren deelden de wereld op in dier en mens, in natuur en cultuur. Daarmee werden de hokjes geïntroduceerd waarvanuit we nog steeds denken. Mensen vertellen zichzelf al zo'n twaalfduizend jaar dat ze anders zijn dan niet-mensen. Die gedachte is in feite een beetje een zieke grap, want zo anders zijn we niet.'

Een zieke grap?
'Ik weet niet of je wel eens te maken hebt gehad met gaslighting? Ik wel. Gaslighting is een vorm van geestelijke mishandeling. De term komt uit een toneelstuk uit de jaren 30, waarin een man zijn vrouw geestelijk breekt door de verlichting in hun woning aan te passen om vervolgens te ontkennen dat hij dat gedaan heeft, dat er iets veranderd is. Het psychologische effect van verwarring gaat zo ver dat je op een gegeven moment niet meer op je eigen waarneming vertrouwt. Dat is gaslighting. The Severing is gaslighting op het niveau van de planeet. Welk filosofieboek je ook openslaat, vanaf pagina één wordt al onderscheid gemaakt tussen mens en dier. En vervolgens gaat het dan over mensenrechten, over rechten van dieren, noem maar op. Maar het begint met dat eerste idee, het idee dat de mens fundamenteel verschilt van het dier. Dat is gaslighting. Zelfs de meest kritische geesten gaan erin mee.'

Wat stel je ertegenover?
'In werkelijkheid is er sprake van een rommelige, glibberige symbiose tussen mijzelf en andere wezens. Zonder deze wezens zou ik absoluut niet kunnen bestaan. Ik zou allang dood zijn als mijn lichaam niet voor een groot deel uit onderdelen zou bestaan die ik niet als Timothy zou omschrijven. Ik heb het dan over bacteriën in mijn darmen, bijvoorbeeld. Mijn bestaan als zoogdier zou ophouden als er geen mitochondriën in mijn cellen zouden zitten. Het is niet zo dat er op al mijn cellen een stickertje zit, waarop geschreven staat dat dat een cel is van Tim Morton. Of een stickertje waarop staat dat dit een zin is die uitgesproken is door Tim Morton, of dat dit een idee is van Tim Morton. Er kan geen sprake zijn van copyright. Doen alsof dat wel zo is, is niet alleen onmogelijk, het is ook verkeerd. De muur die we bouwen tussen onszelf en de natuur, tussen steden en de niet-menselijke wereld, zal altijd een vijandige muur zijn, die geen recht doet aan de werkelijke situatie.'

Wat staat er op het spel?
'Kijk naar klimaatverandering. De zieke grap is dat ondanks dat we geprobeerd hebben om klimaatverandering te keren, het alleen maar erger is geworden. Dat is een tragisch plot waarin alle mensen op hun eigen manier een in rol hebben. Niet dat je als individu schuldig bent aan de opwarming van de aarde, maar je bent wel medeverantwoordelijk. Wat we nu doen, is ernaar kijken alsof we het publiek zijn dat een tragedie gadeslaat. Alsof we neutrale toeschouwers zijn. We doen alsof de menselijke soort, of Amerika, of het kapitalisme – wie of wat we ook de schuld geven – het compleet verkeerd doet, en wij erbij staan en toe moeten kijken. We zijn zo op zoek naar een zondebok, naar het kwaad dat al deze problemen veroorzaakt, dat we vergeten om naar onszelf te kijken. Dat we vergeten dat we onderdeel zijn van datzelfde ecosysteem dat naar de knoppen gaat.'

Doen alsof je anders bent dan niet-mensen zorgt voor een trauma, schrijf je ook. 
'Inderdaad. Want wat is er nou traumatischer dan onderdeel zijn van een situatie, terwijl je jezelf wijs probeert te maken dat je dat niet bent? Dat is precies wat een trauma is. Ik denk dat onze beschaving een soort posttraumatisch stress syndroom veroorzaakt. Ik ben wel eens een maand of drie gaan kamperen. Ik herinner me nog goed dat toen ik terugkwam, deze wereld van beton letterlijk pijn deed aan mijn voeten. Ik voelde me eenzaam en vervreemd. Deze wereld is pijnlijk.'

'En het is niet alleen het beton. Het is ook ons idee van tijd. De enorm precieze manier waarop we met tijd omgaan. We hebben nog een half uur om dit interview af te ronden. Nu is het tijd om te lunchen. Nu ben je aan boord van een vliegtuig. Die beleving van tijd strookt simpelweg niet met de manier waarop ons lichaam met tijd omgaat. Indianen hebben het gezegde dat als je reist, het even duurt voordat de geest het lichaam ingehaald heeft. Ik vind dat een heel mooi idee, maar het geldt niet alleen voor het reizen. Het geldt voor elke minuut van de dag. Ik denk dat dat ons ziek maakt.'

Hoe bedoel je ziek?
'Ik denk dat Freud de beste omschrijving heeft gegeven van wat een depressie is: het gevoel dat er iets in jou zit, dat jij niet bent. Het is iets dat je niet weg kunt krijgen, dat naast jou, in jou bestaat. Een depressie is jouw verstand dat zich verzet tegen dat gegeven. Het is een soort allergische reactie op jezelf. Zoals je ook verward kunt zijn als je plotseling wordt overvallen door emotie, zonder dat je begrijpt waar dat gevoel vandaan komt. In het geval van een depressie vertelt je verstand dat er maar één logische consequentie is voor die verwarring: zelfmoord. Als we de symbiotische relatie ontkennen waarin we met andere wezens leven, is op het maatschappelijk niveau eco-suïcide een logisch gevolg.'

Hoe ben je op dat idee gekomen?
'Een jaar of twintig geleden kreeg ik te maken met wat suïcidale-ideatie genoemd wordt. Zonder dat je het zelf wilt, zonder dat je er controle over hebt, komen er gedachten aan zelfdoding op in je hoofd. Ik had dat om de vijf minuten: mijn toekomst was niet langer dan vijf minuten, mijn verleden ook niet. Ik kon me niets herinneren dat verder terugging dan die vijf minuten en ik kon me geen toekomst voorstellen voorbij die vijf minuten. Tot het moment dat ik mezelf – vol schaamte, want ik moest toegeven dat er iets niet in orde was – naar de psychiater sleepte, zat ik opgesloten in die kleine isolatiecel die niet groter was dan vijf minuten terug en vijf minuten vooruit. Sindsdien gebruik ik antidepressiva en psychoanalyse.'

'Als je me twintig jaar geleden gevraagd had wat psychoanalyse was, dan had ik daar wel allerlei opvattingen over gehad. Maar inmiddels heb ik geen idee. Ik weet niet wat het is, behalve dat het me helpt om vrij te associeren. En als ik vrij associeer, kan ik ontspannen. En als ik ontspan, kan ik het leven net iets beter aan. Psychoanalyse leerde me dat het helemaal niet zo erg is om verwrongen gedachten te hebben. 'Wat is erop tegen om boos te zijn?', vroeg de psychoanalyticus aan me. Zo had ik het nog nooit bekeken. Ik kwam de woede te boven, niet door het weg te werken, maar door het een plek te geven in een veel breder muziekstuk van menselijke emotie. Je valt niet samen met de woede, weet ik nu. Ik kan die woede daardoor toestaan en wie weet komt er nog iets moois uit. Ik denk dat de manier waarop we met depressie omgaan, leerzaam kan zijn voor de manier waarop we onszelf als ecologische wezens gedragen.'

Allemaal in therapie, dus?
'Er is tegenwoordig een beweging van eco-psychologen. Je kunt in eco-therapie gaan. Maar het kan simpeler. Stel jezelf voor, buiten een disco. Die disco is de biosfeer. Eigenlijk ben je nog steeds binnen, in die disco, maar op de een of manier heb je jezelf verleid te denken dat je buiten staat. Dat is weer een vorm van gaslighting. De disco gaat door, vierentwintig uur per dag, zo'n disco is het. Onthoud dat je de disco nooit echt verlaten hebt, je hebt alleen het idee dat dat zo is. Je hoeft niets bijzonders te doen om die verbintenis weer te voelen. Die is er nog steeds, anders zou je allang dood zijn geweest.'

'Mensen als ik worden betaald om je te vertellen hoe verschrikkelijk het gesteld is met deze wereld. Maar het echte probleem is dat het uiteindelijk helemaal niet zo moeilijk is om deze wereld te veranderen. Het is veel moeilijker om onszelf te onderscheiden van de natuur dan het tegenovergestelde. Je bent altijd in die disco geweest, en er is altijd de mogelijkheid om je dat opnieuw te beseffen. Je hoeft daarvoor niet naar het bos te gaan of de natuur in te trekken. Ecologie is overal.'