Utopia: droomwereld of toekomstbeeld

De naam Utopia doet je misschien eerder aan het gelijknamige Talpa-programma denken dan aan een zestiende-eeuws boek. Het programma volgt een groep van vijftien mensen die vanuit het niets een nieuwe gemeenschap proberen op te bouwen. Natuurlijk is de realitysoap bedoeld voor vermaak, maar achterliggend idee is dat de groep een kans krijgt op een andere ideale maatschappij waarin ze de mogelijkheid hebben alles anders te doen. Ze moeten nadenken over vragen als: Hebben we geld nodig? Wie heeft de macht? Hoe verdelen we ons bezit en wie heeft recht op wat? Kortom, vragen die in elke tijd en in elke samenleving relevant zijn.

Beter en eerlijker
Zo ook in het Engeland van 1516. Staatsman en humanist Thomas More ziet hoe de rijke en machtige top de arme burgers steeds hulpelozer en machtelozer maakt en hoe het dagelijks leven van de elite draait om hebzucht, egoïsme en corruptie. Hij besluit een boek te schrijven - voor zijn eigen veiligheid een satire – over de misstanden van zijn tijd en over een ‘ideale samenleving’ waarin alles beter en eerlijker is: het fictieve eiland Utopia. 

De naam ‘Utopia’ lijkt More te hebben afgeleid van zowel het woord eu-topos, wat ‘gelukkige-plaats’ betekent, als het woord ou-topos, wat zoiets als ‘geen-plaats’ betekent. Nogal dubbel, en dat is precies wat More onder Utopia verstaat: een ideale, maar onmogelijk te verwezenlijken samenleving.

Het boek is echter niet alleen fantasie. Indirect, maar toch overduidelijk, geeft More suggesties voor sociale en politieke verbeteringen. Neem persoonlijk bezit: in Utopia bestaat het niet – het is er zelfs verboden. Niemand is daardoor hebzuchtig, schrijft More. Het land is van iedereen, zodat grootgrondbezitters niemand kunnen uitbuiten en iedereen mag ervan oogsten wat hij of zij wil. Niemand is bang dat men meer neemt dan nodig is. De Utopianen zijn dankbaar voor het water en het land dat de natuur hen in overvloed heeft gegeven. Oudere mensen nemen de tijd om met kinderen te praten om deze waarden door te geven, maar vooral ook om te luisteren. Ze nodigen hen uit voor discussie, want: kinderen zijn de toekomst.

Hoogverraad
Zoals te verwachten werd het boek werd door de elite niet erg enthousiast ontvangen. De rest van de wereld was wel onder de indruk van More’s vooruitstrevende ideeën. Hoewel More ondertussen was opgehangen wegens ‘hoogverraad’ (oftewel: het weigeren koning Hendrik VIII als hoofd van de kerk te erkennen) werd het boek een groot succes. Het socialisme en communisme lieten zich eeuwen later nog door het werk inspireren.

In de huidige tijd heeft het woord ‘utopie’ niet meer alleen de lading van een ideale, maar onbereikbare staat, maar ook die van een positievere en hoopvolle toekomst. Naast de naam van een denkbeeldig eiland staat Utopia ook voor het idee van een betere maatschappij en onze wil om slechte omstandigheden te veranderen. Utopia is geen perfecte plek, maar een gemoedstoestand: de hoop dat een betere wereld gerealiseerd kan worden.

Verschrikkingen
Het is duidelijk dat More Karl Marx inspireerde bij zijn opzet van het communisme. De verschrikkingen van de Sovjet-Unie, het bewind van Mao Zedong in China en het huidige Noord-Korea laten echter zien hoe More’s utopie uiteindelijk is omgeslagen in het tegendeel. Ook in het Talpa-programma is live te zien hoe moeilijk het is om een ideale gemeenschap te creëren zonder de individuele vrijheid in te perken en te vervallen in een samenleving waar niemand deel van wil uitmaken. Was More’s Utopia dan toch alleen een ou-topos en is de ideale staat écht onbereikbaar?

In de documentaire Back to Utopia komt de kijker oog in oog te staan met de realiteit. We zien hoe More’s utopische ideeën te linken zijn aan de huidige mondiale uitdagingen. Daarnaast ontdekken welke rol wij zelf kunnen, of zelfs moeten spelen in een betere toekomst. Kijk op 6 juni om 22.55 uur naar NPO 2. ​