Wanneer aan de elfjarige Mayra en haar vriendinnen gevraagd wordt wat een tegenpool is, kunnen zij dit uitstekend uitleggen: iemand die het tegenovergestelde is van henzelf. Mayra denkt dat haar tegenpool iemand is die schijnheilig is. Iemand die crimineel is en geen band heeft met zijn of haar ouders. Iemand die geen vrienden heeft. Zelfverzekerd stelt Mayra dat haar grootste advies zou zijn “dat diegene even normaal moet doen”. Een zelfverzekerdheid die als sneeuw voor de zon verdwijnt wanneer zij voor de deur staat van ex-gedetineerde Silas. Zo begint Tegenpool, een filmisch experiment waarin filmmaker Marta Jurkiewicz twee mensen samenbrengt die denken dat zij ver uit elkaar staan.
Het idee
Het idee voor het maken van Tegenpool ontstond tijdens de opnames van een eerdere korte documentaire van Jurkiewicz, die zij maakte tijdens haar studie aan de Nederlandse Filmacademie. “In een reeks interviews met jonge stellen van mijn eigen leeftijd vroeg ik ieder een omschrijving te geven van zijn of haar tegenpool.” Wat haar opviel was dat de beschrijvingen vaak enkel de oppervlakte raakten. “Vaak zeiden de geïnterviewden dat zij dachten aan een arm persoon uit een Afrikaans land, of iemand die werkt op een boerderij.” Volgens Jurkiewicz is dit goed te verklaren. “Ik merkte dat zij erg zelfbewust werden van deze vraag. Zij hadden heel goed door dat het antwoord op deze vraag niet alleen iets vertelt over hun tegenpool, maar ook vooral iets over henzelf. Zij moesten door mijn vraag iets persoonlijks over zichzelf blootleggen. Wanneer zij bijvoorbeeld antwoordden dat hun tegenpool gelukkig is, dan impliceert dit dat zij zelf ongelukkig zijn.” Het idee om kinderen te betrekken bij het project kwam niet veel later. “Ik dacht, ik moet dezelfde vraag eens aan jongere mensen stellen. Kinderen denken minder na over de bedoeling van de vraag en antwoorden meteen wat er op dat moment in hun opkomt. Ze zijn meer onbevangen.”
Negatief beeld
Net als de twee laatste films van Jurkiewicz is Tegenpool opgenomen in haar eigen buurt in Amsterdam-Noord. Hier ontmoette zij Mayra en haar vriendinnen. Wat Jurkiewicz tijdens de opnames opviel was het negatieve beeld dat de kinderen schetsten als hen gevraagd werd naar hun tegenpool. “De personen die zij als hun tegenpool beschreven waren eigenlijk altijd ongelukkig en hadden allemaal problemen. Ik moest porren en doorvragen om überhaupt iets te kunnen vinden wat volgens de kinderen wel goed zou kunnen zijn aan die andere persoon.” Iets dat overigens tijdens de research van de film vaker aan het licht kwam. “Ik heb de vraag vaker aan meerdere mensen, inclusief mijzelf, gesteld. Het resulteerde regelmatig in een zwart-wit beeld van een persoon met slechte eigenschappen. Blijkbaar is het zien van nuances bij iemand die ver van je af staat - vaak onbewust - erg moeilijk. Mensen denken al gauw in extremen. Dit heeft gedeeltelijk ook te maken met het niet begrijpen van de ander.” Hiermee wordt meteen het doel van de film zichtbaar. “Het leek mij interessant om kinderen in contact te brengen met mensen die ver van hun af staan. Ik geloof dat je pas over jezelf en anderen leert als je andere mensen leert kennen, ook als deze totaal anders zijn dan jij. Uiteindelijk gaat de film voor mij over het verleggen van je eigen grenzen.”
Grijstinten
In het geval van Mayra was Silas, een ex-gedetineerde, de belichaming van haar tegenpool. Pas wanneer Silas zijn levensverhaal vertelt aan Mayra, wordt haar zwart-wit beeld aangevuld met grijstinten. Hij vertelt over zijn verleden dat bestond uit diefstal, drugs en geweld. Maar ook over het feit dat hij, in tegenstelling tot Mayra, geen ouders had waar hij op terug kon vallen. Zijn ouders waren beiden verslaafd aan drugs. Op zijn vierde is Silas uiteindelijk uit huis gehaald. Zijn vader moest op dat moment naar de gevangenis en zijn moeder was spoorloos verdwenen. Het is een verhaal dat ook Jurkiewicz niet onberoerd laat. “Ik vind het verbazingwekkend dat hij überhaupt opnieuw iets van zijn leven probeert te maken. Met zo’n achtergrond denk ik dat zijn keuze om de criminaliteit in te gaan een minder bewuste keuze was dan de keuze om eruit te stappen.”
Doel
Met de documentaire Tegenpool hoopt Jurkiewicz de kijker even stil te laten staan om na te denken over zijn of haar eigen tegenpool. “Je hoeft niet per se bij iedereen naar binnen te wandelen of meteen met iedereen vrienden te worden. Maar ik zou het interessant vinden dat wanneer je iemand in de buurt ziet, waarvan je denkt dat diegene volledig anders is dan jij, je even jezelf de vraag stelt: hoe komt het dat ik dit denk? Wellicht kijken we dan een stuk minder oordelend naar elkaar.”