Stine Jensen maakte een serie net voor corona

Op de laatste draaidag van Dus Ik Volg, op 3 maart 2020, spreek ik met relatiepsycholoog Jean-Pierre van de Ven. Hij vertelt over de kracht van de groep, en legt uit hoe het kan dat mensen van verslavingen af kunnen komen door groepstherapieën – iets dat ze alleen niet voor elkaar krijgen. We hebben het terloops over corona, iets dat zich nog elders lijkt af te spelen. Van de Ven: "In deze tijd van corona merk je hoezeer alles met alles te maken heeft. En dat we onderling heel erg afhankelijk zijn van elkaar."

Een week later is de serie klaar, de wereld veranderd. We moeten vanaf nu afstand houden van elkaar, grote groepsbijeenkomsten zijn verboden. In de serie hebben we precies één citaatje over corona, van Jean Pierre van de Ven. En verder: heel, héél veel beelden van mensen in grote groepen. De homo sapiens samenscholend. De homo sapiens kluitjesvoetbal. De homo sapiens alles samen. Alles kortom, over de mens als groepsdier.  

Tekst gaat door na afbeelding

"Ik denk dat we hier heus wel een PR-draai aan kunnen geven," zeg ik opgewekt tegen de regisseur. "Juist nu is dit natuurlijk enorm interessant, de mens als groepsdier."
"Mensen gaan denken dat ze naar een aflevering van Andere Tijden kijken," antwoordt regisseur Eva van Pelt. "Moeten we nu overal een disclaimer erbij zetten, bij de ademcirkels, voetbalwedstrijden, massademonstraties? Zo van, alles BC (before corona) gedraaid?"
"Nou, eh…" stamel ik.  
"…en wat doen we trouwens met die aflevering over identiteitspolitiek? Daar heeft ook niemand het meer over."
"Het geruzie over zwarte piet komt heus wel terug." Ik doe mijn best positief te blijven. 

Stilte.
"…toch?"
"Laten we het hopen, ik snak naar…"

In de fonkelnieuwe serie, Dus Ik Volg, onderzoek ik de neiging van de mens tot clubjesvorming – de mens als volgend groepsdier, die zich graag aansluit bij anderen, on- en offline. De serie ontstond uit mijn fascinatie voor het extreme groepsdier, dat zich graag laaft aan een charismatische leider. Ik bingte de ene na de andere serie (Wild Wild Country, One of Us, Deprogrammed) en heb een boek over geschreven (Goeroes) over mijn eigen (negatieve) ervaringen in een yogagroep.

Hoewel filosofen (Aristoteles, om er een te noemen) van oudsher roepen dat mensen sociale dieren zijn, voel ik me zelf niet zo geslaagd als groepsmens. Meestal heb ik het angstige gevoel dat ik als individu verdwijn in een groep, of dat er uren over iets moet worden overlegd (geld, wat te eten).

Ik hou niet zo van drukte, en hoop al een tijdje – zij het stilletjes, want ik maak me er niet zo populair mee - dat een van de aangenamere neveneffecten van corona zal zijn dat Nederland iets meer op een Scandinavische film gaat lijken, met veel landschap, zwijgen en ruimte tussen mensen. Social distancing als nieuwe esthetische norm.

Maar toch: ik kan sociale mensen benijden die zich met een gevoel van zaligheid overleveren aan de dynamiek van een voetbalwedstrijd, extatisch lijken op te lossen in een menigte, weten voor wie ze moeten juichen, en waarden als behulpzaamheid, samenredzaamheid en groepsbelangen voorop kunnen stellen.

Tekst gaat door na afbeelding

De hamvraag van deze serie is: waarom volgen mensen anderen? Waarom sluiten ze zich aan bij een groep? Wanneer is dat gezond, voor je ontwikkeling, en wanneer slaat dat om in iets ongezonds? In mijn eigen huishouden, dat bestaat uit het overzichtelijke aantal van twee personen, mijn dochter van 10 plus ik (plus onze smartphones), is het volgen en adoreren van anderen flink bezig.

Wie of wat zij volgt, heeft consequenties voor haar leven. Bijvoorbeeld voor haar hobby’s (voetbal, i.v.m. de bewondering voor de Leeuwinnen), wijde kleren en de kleur haar (blauw, i.v.m. idool Billie Eilish), en het beïnvloedt haar ideeën over hoe je als jonge vrouw behoort te zijn, haar wereldbeeld. Vooralsnog maak ik me geen zorgen, maar wanneer grijp je als ouder in?  

Dat is lastig, vertelt criminologe Anja Hermans in de serie, want je luistert als je jong bent meestal niet naar je ouders. Tijdens haar tienerjaren raakte de Vlaamse in de ban van de ALF (Animal Liberation Front). Een charismatische leider en een aantrekkelijke groep brachten haar tot gewelddadige acties, veertien aanslagen om precies te zijn, onder meer tot een beruchte aanslag op een McDonalds.

Ze werd opgepakt en moest de cel in. Ze vertelt dat haar ouders wel opmerkten dat ze tamelijk heftige boeken las voor een jong meisje, en dat ze gepest werd, maar dat haar sociale isolement haar al te zeer in de richting van een ongezonde sociale had gedreven. 

Tekst gaat door na afbeelding

Het leven van een volger/volgeling doorloopt een aantal fasen. De Nieuw-Zeelandse psycholoog Len Oakes vergelijkt het met een huwelijk. Na de wittebroodsweken, de fase van verliefdheid, volgt een werkfase, waarbij je je overgeeft aan de gemeenschap, en leeft met strikte do’s and don’ts. Dit kan een gelukzalige periode zijn omdat je een deel van je controle loslaat en leunt op anderen.

Dan volgt de teleurstelling. De leider blijkt niet perfect, of verlichting blijft uit. De volger gaat twijfelen, en begint te onderhandelen om het beeld van de groep of leider overeind te houden. Je bedenkt een compromis zodat je kan blijven.  En dan komt de breuk, het verlaten van de groep. 

In Dus Ik Volg volgen we Volger tijdens deze vier fasen, van de verliefde fase (geboorte van de volger) tot de definitieve breuk (afscheid van het volgen). Vier hoofdpersonen delen hun levensverhaal. Hoogleraar boeddhistische filosofie André van der Braak vertelt hoe hij als twintiger geïnspireerd raakte door de spirituele leraar Andrew Cohen en in een commune ging wonen – die ontspoorde.

Filosoof Babah Tarawally vertelt hoe het is om asielzoeker opnieuw te moeten beginnen ("toen ik mij aansloot bij de plaatselijke voetbalclub hoorde ik er pas bij"), Samuel Vermeulen werd geboren in een Bhagwan-commune en noemt zichzelf ‘groepsverslaafd’. En tot slot vertelt Ellen Heijmerikx hoe zij als jongvolwassene vrouw de sekte de Noorse Broeders verliet, om zich vervolgens af te keren van welke groespvorming dan ook. 

Tekst gaat door na afbeelding

De serie was af, toen kwam corona. Ik dacht aan de hoofdpersonen. Hoe zou het ze vergaan in tijden van lockdown en social distancing? Samuel Vermeulen leek compleet van de aardbodem verdwenen. Totdat hij zich, twee weken na de lockdown, meldde op social media. Stralend gebruind gezicht, omringd door een grote groep mensen.

Terwijl iedereen probeert thuis te komen in Nederland, was hij er ‘net op tijd’ in geslaagd een vlucht het land uit te krijgen. Naar Costa Rica, waar hij de komende tijd zou dansen, mediteren, zingen in een spirituele commune van pak ‘m beet honderd mensen. Nul besmettingen op het terrein, niemand er meer in en of uit. Paradijsje op aarde. Hij zag eruit als een gelukkig man.