Dit is de aantrekkingskracht van goeroes

Netflix is er dol op: sekteverhalen, met foute mannen aan het roer: One of Us, Deprogrammed, The Family, Wild Wild Country. Als yogabeoefenaar en leraar zat ik bij Bikram: Yogi, Guru, Predator op het puntje van mijn stoel. In de documentaire zie je hoe Bikram Choudhury 'hot yoga' zogenaamd eigenhandig bedenkt nadat hij is aangeraakt door een verlichte meester, hoe leerlingen hoge bedragen neertellen voor certificaten, hoe intieme massages door vrouwelijke studenten uitlopen op seksueel misbruik.

De documentaire bewerkstelligde een crisis in de Bikram yoga-gemeenschap: yogaleraren verwijderden zijn naam van hun studio of stopten er zelfs helemaal mee. Met nieuwsgierigheid en lichte bezorgdheid zie ik uit naar de documentaire die nu door Netflix gepland staat over de vorm van yoga die ik zelf al meer dan tien jaar beoefen, waar ik level 1 en level 2 yogaleraar van werd, en waaraan ik mijn hart en ziel gaf: de kundalini yoga.

De documentaire is gebaseerd op een artikel op gurumag.com, waarvan de rechten verkocht zijn aan Netflix. Be Scofield, een Amerikaanse blogger, pent al jaren het ene na de andere stevige artikel neer over mistanden in sektarische spirituele gemeenschappen.

Zo schreef ze vernietigende stukken over onder meer de spirituele leraren Mooji en Bentinho Messaro. Mooji knoopte meerdere relaties tegelijkertijd aan met studenten in zijn ashram in Portugal, smokkelde geld en twee van zijn studenten pleegden zelfmoord. Messaro beweert een reïncarnatie van Christus te zijn, had seks met een student, en zet aan tot gevaarlijke vastenkuren.

De verhalen van Scofield vind ik sterk en overtuigend, maar haar wereldbeeld tamelijk zwart-wit. Er is een kwaadaardige manipulatieve dader (de grote goeroe die van seks, gouden horloges en dure auto's houdt) die vele slachtoffers maakt. Zelden wordt de aantrekkingskracht van een gemeenschap, leer of goeroe duidelijk. Wat zoeken en ervaren de volgelingen daar?

Haar stuk over Yogi Bhajan is gebaseerd op onderzoek naar aanleiding van een boek dat onlangs verscheen en de kundalini yoga-gemeenschap op zijn grondvesten deed schudden: Premka: White Bird in a Golden Cage: My Life With Yogi Bhajan van Pamela Dyson.

In dit boek vertelt Dyson over de gemeenschap van Yogi Bhajan in de jaren zeventig, tachtig en negentig in Californië. Het is het autobiografische verslag van een jonge vrouw die verliefd wordt op Yogi Bhajan, die haar vervolgens tamelijk instrumenteel gebruikt.

Pijnlijk zijn de passages over abortus waar hij haar toe dwingt, de bemoeienissen met haar liefdesleven en de manipulatieve technieken die hij inzet om mensen tegen elkaar uit te spelen. Dyson, inmiddels Premka, stapt na vele jaren uit de gemeenschap. Yogi Bhajan is van een zonderlinge hippie met idealen veranderd in een veelkoppig monster aan het roer van grote bedrijven (beveiliging, thee) in de Verenigde Staten.

Ik vond het boek om meerdere reden interessant: het biedt een historische kijk op de hippiejaren in Californië, waar spiritualiteit een hoge vlucht nam. Duidelijk wordt ook dat Yogi Bhajan bepaalde genderverhoudingen als een Indiase patriarch als welhaast vanzelfsprekend uitoefent. Dysons boek is een pageturner, maar niet reflexief, in de zin dat het filosofische vraagstukken aankaart of in gaat op de aantrekkingskracht van de leer van Yogi Bhajan.

En, hoewel ze zelf verliefd is en al de volwassen leeftijd heeft bereikt als ze in de geheime relatie met haar leraar stapt, en in die zin ook een aandeel heeft in haar bewonderende houding, is het boek bovenal diep schokkend, omdat het de instrumentele blik van Yogi Bhajan onthult en duidelijk maakt hoe hij vele levens verwoest en daarbij alle ethische en menselijke verhoudingen aan zijn laars lapt.

Na publicatie van het boek hebben in een debatgroep op Facebook meerdere vrouwen zich gemeld – het verhaal wordt allengs crimineler, pijnlijker, steeds naarder. Dit heeft Be Scofield, die op zoek ging naar meerdere slachtoffers, scherp verwoord in haar stuk.

Ik volg met grote belangstelling hoe wereldwijd kundalini yogaleraren nu hun weg proberen te vinden. Sommige kiezen de wat mij betreft altijd geldige spirituele uitweg, waarin de kosmos het zo wil dat dit nu naar boven komt, er spirituele lessen te leren zijn en helende mantra's om ons te steunen, onder wie de beroemdste kundalini artiest Snatam Kaur.

Na publicatie van het boek hebben in een debatgroep op Facebook meerdere vrouwen zich gemeld – het verhaal wordt allengs crimineler, pijnlijker, steeds naarder. Dit heeft Be Scofield, die op zoek ging naar meerdere slachtoffers, scherp verwoord in haar stuk.

Ik volg met grote belangstelling hoe wereldwijd kundalini yogaleraren nu hun weg proberen te vinden. Sommige kiezen de wat mij betreft altijd geldige spirituele uitweg, waarin de kosmos het zo wil dat dit nu naar boven komt, er spirituele lessen te leren zijn en helende mantra's om ons te steunen, onder wie de beroemdste kundalini artiest Snatam Kaur.

Andere beroemde leraren wuiven het vlotjes weg ("Tja, natuurlijk heeft de man een schaduwkant, dat raad je de koekoek, laten we het verleden het verleden laten"). Sommigen zwijgen compleet. Gelukkig graven ook velen dieper.

Er worden in verschillende fora ingewikkelde kwesties besproken: kun je de leraar van de lessen losmaken (seperate the teacher from teachings)? Hoe gooi je het kind niet met het badwater weg als veel meditatietechnieken goed blijken te werken? Wat vertel je aan leerlingen? Wat te denken van de kostbare certificatensystemen om studio's in de lucht te houden?

En dan is er de naam: zoals bij Bikram yoga voegde ook Yogi Bhajan zijn eigen naam toe: kundalini yoga as taught by Yogi Bhajan. Een oplossing lijkt hier ogenschijnlijk gemakkelijker: schrap dat laatste stuk gewoon. Persoonlijk word ik vrolijk van de Nederlandse kundalini yogalerares Mira Maas die als een ware cabaretière nu overal yoga as taught by Mira Maas toevoegt met haar eigen afbeelding (geen tulband, vurige kleuren) als het stralende middelpunt.

Andere leraren beleggen lange sessies online over de gevolgen en vertellen onder meer waarom ze niet meer lesgeven in witte kleding en met een tulband om, en dat ze een nieuwe vrijheid zien om zelf aanpassingen te doen in yogasets die eerder onaantastbaar waren, want immers doorgegeven door de meester zelf.

Zelf worstel ik niet zozeer met een eventuele toewijding aan Yogi Bhajan. Die had ik niet. Ik haakte meteen in het eerste jaar van mijn opleiding al af bij een staarmeditatie waar je Yogi Bhajan minutenlang in de ogen moest kijken. Ik droeg slechts af en toe witte kleding, en een blauwe zweetband en geen tulband omdat ik nu eenmaal van Björn Borg en de jaren tachtig hou en ik denk dat een zweetband me beter staat dan een tulband.

Maar wegwuiven, nee dat niet. Want eerder had ik een zeer beroerde ervaring in Frankrijk – waar ik alle manipulatieve schaduwzijden van moderne spiritualiteit aan den lijve ondervond – zoals drogering, uitputting door weinig eten en slapen en een aanbiddende groep die zich aan de voeten van de goeroe in kwestie wierp, die kort erna het middelpunt werd van een schandaal wegens (seksueel) grensoverschrijdend gedrag.

Het leidde tot het schrijven van Goeroes, over de valkuilen van de moderne spiritualiteit, waarin ik onder meer de kracht en keerzijde van charismatische leiders, groepen, emoties en ideeën onderzocht, ook die van de kundalini yoga. De kracht en keerzijde van de groep en de onderwerping aan een idee of leider diende afgelopen jaar als inspiratie voor het programma Dus Ik Volg, waarin vier hoofdpersonen over hun ervaringen vertellen met groepen en goeroes, sommige daarvan sektarisch.

De nare ervaring destijds betekende voor mij een diepe en pijnlijke val uit mijn aanvankelijke romantische enthousiasme, en een herijking van wat ik aan het doen was met yoga. En dit was twee jaar voor het Yogi Bhajan-schandaal – vandaar dat ik er nu wat afstandelijker in stond.

Met kundalini ben ik en blijf ik doorgaan, maar ik heb mijn eigen combinatie gemaakt, met oosterse filosofie. Het is me te waardevol om te stoppen: heilzaam voor mijn overbelaste hoofd, en het bood bovenal een weg uit de prestatiegerichte en tamelijk verziekte individualistische cultuur van de wetenschap waarin ik zat.

Al zijn er kwesties waar ik niet helemaal uit ben. Eerder haalde ik vaak en graag citaten van Yogi Bhajan aan in lezingen en optredens. Bijvoorbeeld: 'Wie niet naar binnen keert, blijft aan de buitenkant'. Kan en mag je citeren uit het werk van een 'fout' iemand?

Nee, denk ik nu, daarvoor is de bedenker te zeer besmet, zoals ook niemand zit te wachten op een goede quote van Weinstein over de filmindustrie. En aan de andere kant: van sommige citaten ben ik veel gaan houden, en wellicht kun je de bron met een korreltje zout nemen, of zelfs niet noemen, omdat veel spirituele uitspraken sowieso al erg op elkaar lijken.

Verder: gaan we met zijn allen nog Yogi Tea kopen en drinken, het wereldwijde imperium dat Yogi Bhajan voortbracht? Ik vooralsnog wel. Ik vind het lekker. Maar iemand moet uitzoeken in een Follow The Money-achtig stuk hoe de geldstromen inzake de theehandel lopen. Wie steun ik daarmee? Who benefits?

Tot slot. Ik hoop dat de documentaire meer gaat lijken op Wild Wild Country dan op Bikram. Wild Wild Country hanteert een minder simpel schema slachtoffer-dader. De accountant en jurist die uitlegt dat hij de stap nam om naar India af te reizen om te mediteren en in een groep te gaan leven in plaats van een leven lang bedrijfsrekeningen te controleren om hogere winstmarges te halen.

Het is iemand met wie je je kunt identificeren, geen volgeling-gekkie, net als de vrouw die uitlegt dat Bhagwans commune haar een uitweg bood uit de klassieke gendermaatschappij van Amerika.

Ik hoop ook dat de tijdgeest naar voren komt, die iets duidelijk kan maken over de begrijpelijke populariteit van yoga toen en nu. Want dat kan Yogi Bhajan niet ontzegd worden: hij had haarfijn door wat de 'westerse ziekte' was zoals hij het noemde: alle doorgeschoten -ismen die je maar kunt bedenken: materialisme, consumentisme, individualisme, egocentrisme.

Hij meende dat het oosterse doen en denken iets aan medicijn kon leveren en iets kon vervullen van het verlangen van mensen naar erkenning, familie, gezondheid, heelheid, geluk. Ik hoop dat iets van deze historische, menselijke laag ook in de documentaire aan de orde komt, de gradaties tussen zwart en wit, goed en kwaad, de filosofische vragen waar ik iedere dag op kauw.