'Deze film zet het debat op scherp'

Het laatste verhoor is als een steen om je overtuigingen bij te slijpen. Het zet maximale spanning op het dilemma tussen godsdienstvrijheid en staatsveiligheid, en geeft haarfijn het grijze gebied tussen beide weer. In het radioprogramma Nooit meer slapen vertelt Van Heusden hoe Het laatste verhoor zo’n claustrofobische film is geworden.

Interview vanaf tijdcode 01:08:15

Het is nog best ingewikkeld om een verhoor spannend te verfilmen. Er gebeurt weinig op beeld en je kijkt alleen naar mensen die praten. Toch is het hem gelukt.
Van Heusden: ‘Dit zit ‘m vooral in de dialoog, dankzij de tekst van Oscar van Woensel. Hij is zo’n schrijver die in staat is een zwaardgevecht met woorden te maken. Met cameraman Melle van Essen hebben we vervolgens besloten om bijna niets te doen. De ruimte is rustig, dus daar gebeurt niets: witte muren en alleen close-ups. Van heel dichtbij, zodat je onder de huid kruipt van de personages.’

De film gaat over een onderwerp dat het Westen sinds het begin van deze eeuw in z’n greep houdt: terreurdreiging. Twee rechercheurs verdenken Mahdi Nurani van het voorbereiden van een aanslag, maar hard bewijs ontbreekt. De tijd dringt, ze hebben nog maar acht uur om hem tot een bekentenis te krijgen. Is hij in Syrië geweest en wat heeft hij daar gedaan? Is hij simpelweg gelovig, of ook radicaal? Heeft hij een aanslag beraamd?

Van Heusden: ‘Ik wil het perspectief van de gelovige laten zien, door een film te maken vanuit het idee dat als je gelooft, je daar ook naar handelt. Ik heb daar veel begrip voor. Sterker nog, ik denk dat Nederland over het algemeen een betere plek wordt, als mensen naar hun grote idealen zouden handelen. Maar de denkbeelden van deze jongen zijn wel heel extreem. De frictie wordt voelbaar in de film: het is mooi dat je radicaal gelooft, maar dit gaat te ver. Zo onderzoekt Het laatste verhoor hoe extreem je mag geloven in dit land.'

In Nederland is hard bewijs nodig om iemand te kunnen veroordelen. We kennen het grondrecht op godsdienstvrijheid, wat betekent dat iemand niet veroordeeld kan worden voor het geloven in de jihad, zoals Mahdi. Echter de dreiging van terroristische aanslagen doet ons de vraag stellen hoe ver we toestaan dat iemand God boven de wet stelt. In de film scheert Mahdi steeds tegen de rand. Zijn geloof in de jihad is voor hem een persoonlijke strijd, om rein te blijven. Zelf zweert hij geweld af, maar mensen die dat niet doen hebben nog steeds zijn begrip.

Van Heusden: ‘En dat is ook nog maar wat hij zegt dat hij gelooft. Wat moet je nou met iemand die zegt dat hij zoiets gelooft? Denken staat vrij. En dat is echt een krachtig gegeven. Het is ongekend in de geschiedenis dat we dat durven te verdedigen, en toch hebben we dat voor elkaar gekregen. Maar nu zie je dat de grenzen daarvan bereikt zijn. We zijn nu op een punt aangekomen dat als je te ver gaat, als je dit al denkt, we je dan in de gaten willen houden. Misschien zelfs wel achter de tralies willen hebben. Maar dat kan natuurlijk niet! Want we hebben juist met elkaar afgesproken dat het je vrij staat om te denken wat je wil, en dat je dat ook mag uitspreken.’

De vraag hoe ver de overheid moet gaan om burgers te beschermen ten koste van de vrijheid van anderen, tekent zich steeds scherper af.

Van Heusden: ‘Alles mag totdat je iets doet, maar in het geval van terreur wil je voorkomen dat iemand overgaat tot handelen. De schade is te groot. Daarom zie je wonderlijke voorzieningen in de wet. De officier van justitie wil niet dat mensen naar Nederland terugkeren om duistere plannen uit te voeren. Daarom zeggen we nu: als je de grens oversteekt bij Syrië, heb je deelgenomen aan een terroristische organisatie en ben je daarmee strafbaar. Mensen zijn bij verstek veroordeeld voor het oversteken van de Syrische grens. Het idee is dat je geen reden hebt om daar te zijn, dus als je die kant op bent gegaan, ben je strafbaar.’

‘De film zet het debat op scherp. Dat komt voort uit de bijzondere serie van Human waar Het laatste verhoor deel van uitmaakt: Duivelse Dilemma’s. Daarbij is het uitgangspunt dat de personages een onmogelijke keuze tussen twee kwaden moeten maken. Een vereiste is dat je als maker op de rand gaat zitten: het moet een duivels dilemma zijn, zowel voor de betrokkenen als voor de kijker. Deze film is de 20e en allerlaatste in de reeks.’

Het laatste verhoor gaat a.s. zondag 25 november in première in De Balie. Speciaal voor deze avond wordt een essay geschreven en voorgedragen door schrijver en filmbeschouwer Willem Jan Otten. Voorafgaand aan de filmvertoning gaan we in gesprek met islamoloog en jihaddeskundige Montasser AlDe’emeh, ondervoorzitter van het College voor de Rechten van de Mens Quirine Eijkman, en extremisme-onderzoeker Nikki Sterkenburg.

Uitzending maandag 26 november om 22:55 uur op NPO 2.