'Je brein kan slapen tijdens het wakker liggen'

Wat gebeurt er in onze hersenen als we slapen? Of nog belangrijker: wat gebeurt er als we niét slapen? Eus van Someren (1960) doet als slaapexpert bij het Herseninstituut al jaren onderzoek naar die vraag en ziet dat één ding daarbij vaak onbenoemd blijft: "Slapelozen raken soms in paniek als ze niet in slaap kunnen vallen, maar weet dat je brein probeert te redden wat er te redden valt. Je brein kan slapen tijdens het wakker liggen."

Je doet onderzoek naar slapeloosheid met slapelozen. Hoe kun je ze verder helpen?

"Ik heb inmiddels zo'n naamsbekendheid dat ernstige insomnia-patiënten me weten te vinden en zich spontaan – vaak ten einde raad – bij me melden. Vaak zijn ze al bij verschillende ziekenhuizen en neurologen geweest, waar dan een slaapmeting is geweest waar niks uitkwam. Dan is er steeds tegen ze gezegd: 'Meneer/mevrouw, u mankeert niks, wij zien namelijk gewoon slaapgolven in uw hersenpatroon.' Daar kan ik echt furieus over worden."

Hoezo?

"Een neuroloog doet onderzoek door elektrodes op het hoofd aan te brengen. Het zien van slaapgolven is eigenlijk een hele verkeerde interpretatie.

Ik vergelijk het weleens met iemand die zich misselijk voelt, pijn op de borst heeft, arm valt een beetje uit. Dan denkt iedereen toch: hartaanval. Maar stel dat je op zo'n moment alleen de pols zou meten, dan moet je constateren: het hart klopt. Dat is hetzelfde als bij slapeloosheid alleen de hersengolven meten; je weet helemaal niet of het wel goed zit in die hersenen en wat er verder nog gebeurt.

© Eus van Someren

"Wat we hebben gevonden is dat, terwijl je brein slaapgolven laat zien, er tegelijkertijd een activiteit kan zijn die bij 'wakker zijn' hoort. Het lijkt erop dat je tegelijkertijd kunt slapen en wakker kunt zijn. Als we dat uitleggen aan slapelozen, dan werkt dat voor sommigen als een opluchting. Dan kunnen we in elk geval vertellen: 'Je brein pikt gelukkig wel degelijk wat slaap mee als je wakker bent.' Al blijft het natuurlijk gekmakend naar dat je gedachten de hele nacht doordenderen."

Hebben jullie inmiddels een aanwijzing voor wat het kan zijn dat sommige mensen slapen en wakker zijn tegelijk?

“We zijn iets moois op het spoor. Ik zal het proberen zo simpel mogelijk uit te leggen.

Je hebt vast weleens gehoord van neurotransmitters, zoals serotonine, dopamine of noradrenaline. Die laatste stof, noradrenaline, is belangrijk voor al je 'wakkere' activiteiten. Wat we hebben gevonden is dat als je gaat slapen, een van je hersenkernen nog steeds noradrenaline aanmaakt. Alleen als je in je REM-slaap (afkorting voor Rapid Eye Movement, ook wel de 'droomslaap' red.) terecht komt, doet die even niets. Het niveau noradrenaline zakt dan heel langzaam.

Die REM-slaap is sowieso een heel bijzondere fase. Het hersencircuit dat je emoties regelt en als het ware opruimt, is dan juist nóg actiever dan overdag. REM-slaap is dus een bijzondere omstandigheid voor het brein omdat de emotieverwerking en emotie-finetuning heel erg actief is.

We onderzochten de rol van REM-slaap door mensen 's avonds van streek te maken en dat de volgende ochtend weer te proberen. Mensen die in de nacht ertussen veel en rustige REM-slaap hadden, kregen we de volgende ochtend met dezelfde prikkel niet meer zo snel van slag. Kortom, ze bouwden een goede emotionele weerstand of relativeringsvermogen op. Bij mensen die steeds uit hun REM-slaap schoten, zagen we dat gunstige effect niet. Bij de meest onrustige slapers zagen we dat REM-slaap zelfs een averechts effect had: de volgende ochtend maakte dezelfde prikkel ze nog meer van slag."

Dus is REM-slaap nu wel of niet goed voor emotieverwerking?

"We hebben nu het idee dat dat allebei kan. Het netwerk van hersencellen die emotie vertegenwoordigen kan in je REM-slaap worden bijgeschaafd. Het niveau van noradrenaline bepaalt of verbindingen tussen hersencellen sterker of zwakker worden, met andere woorden: of emoties sterker of zwakker worden.

Bij een rustige REM-slaap krijgt noradrenaline de tijd om te zakken, waardoor het bijschaven van die verbindingen je emoties milder kunenn maken. Bij onrustige REM-slaap werkt het andersom. Dan schiet het gehalte noradrenaline steeds weer omhoog en krijgt het niet de tijd om te zakken, waardoor het bijschaven van verbindingen je emoties zelfs sterker kunnen maken."

Post-traumatische stress (PTSS), angst- en slaapstoornissen liggen dicht bij elkaar. Bij deze stoornissen is er een soort hyperalertheid. Ook depressie en slaapstoornissen gaan vaak samen. Zijn de angst en depressie nu het gevolg of de oorzaak van slaapstoornissen? Wat is de kip, wat is het ei?

"Als je aanleg hebt voor slaapstoornissen, dan heb je helaas ook aanleg voor depressie of een angststoornis. Het werkt twee kanten op, maar wel sterker in de richting van slecht slapen naar andere psychische problemen. Als een slechte slaper iets traumatisch meemaakt, is de kans op een PTSS groter dan wanneer een goede slaper iets precies even naars meemaakt. Dat komt, denken we, omdat onrustige slaap niet helpt om de ballast op te ruimen.

Het is opmerkelijk dat er bij de reguliere behandelingen voor posttraumatische stress- en angststoornissen weinig aandacht bestaat voor de slaapkwaliteit. Dat lijkt me een gemiste kans. Als we de REM-slaap kunnen verbeteren, zouden we dubbele winst kunnen boeken, namelijk dat mensen met PTSS of angststoornissen daar makkelijker vanaf kunnen komen, naast dat ze beter gaan slapen."

Mensen met PTSS krijgen nu vaak EMDR-behandeling, gericht op het anders opslaan van herinneringen in het geheugen. Is EMDR vergelijkbaar met REM-slaap?

"Het is niet hetzelfde, maar er zijn wel overeenkomsten in het veronderstelde heilzame effect. Nare herinneringen zijn in het brein opgeslagen als een netwerk van verbonden hersencellen. In zo'n 'geheugenspoor' representeert een deel de feiten, en een andere deel de emoties.

Stel, je hebt een vervelend ongeval gezien, dan zijn dat feiten: er ligt iemand, een fiets, op een kruispunt. Tegelijkertijd heb je trillende knieën of zweet in je handen. Die informatie van het lichaam wordt gekoppeld aan die feiten. Dat is een verbinding die je uiteindelijk het liefst kwijt wil raken. Je wilt het uiteindelijk als feit kunnen vertellen, niet weer zo van slag raken als je het vertelt of eraan denkt. We denken dat rustige REM-slaap helpt om die verbinding los te koppelen.

"Als dat bij alles wat je meemaakt niet goed werkt, is het voor te stellen dat langzamerhand elke prikkel, elke omgeving, de emotionele respons in je lichaam weer een beetje triggert, waardoor je je alsmaar meer hyper, gespannen en belabberd voelt.

We zoeken nu naar manieren om mensen daaruit te helpen. Ons onderzoek gaat alleen lukken als we via slaapregister.nl/beter hulp krijgen van veel mensen die op het punt staan om in behandeling te gaan voor angst of PTSS. Dat onderzoek is namelijk hard nodig.

Met cognitieve gedragstherapie voor insomnie komen twee op de vijf mensen van hun slapeloosheid af. Ik zou zo graag ook iets kunnen doen voor die andere drie van de vijf. Misschien wel met een pil die noradrenaline tijdens REM-slaap laag houdt. Dat is waar we op dit moment mee aan de slag zijn."