‘We willen laten zien dat mensen vaker denkfouten maken dan ze beseffen. We denken dat we cognitief op het goede spoor zitten, maar gaan toch vaak de mist in. Zo ontstaan bijgeloof, alternatieve waarheden en drogredenen. Aristoteles heeft lang geleden vormen van slechte argumentatie blootgelegd, maar we krijgen nu pas wetenschappelijk grip op de vraag waarom we kwetsbaar zijn voor irrationaliteit. Dat gebeurt vanuit neurowetenschap, psychologie, filosofie en ecologie.’
Ons nieuwe programma Dat Had Je Gedacht maakt je bewuster van je denkfouten. Presentator en filosoof Johan Braeckman vertelt ons over de menselijke kwetsbaarheid voor irrationaliteit.
Waarom hebben jullie het programma gemaakt?
Welke denkfouten maken we?
‘Dat zijn er honderden. Een voor de hand liggende fout is het zien van onjuiste causale verbanden. We zien een verband dat er eigenlijk niet is. Tegenwoordig hebben we technieken om dat te vermijden, zoals statistisch onderzoek. Toch is het ontrafelen van causale verbanden nog niet eenvoudig. Stel: je rookt en je krijgt kanker. Ligt dat dan per se aan het roken of niet?’
‘Ook vormen we vaak overhaast een mening. Dan heb je bijvoorbeeld drie verhalen gehoord waarin iemand beroofd is door een Marokkaan, dus denk je dat alle Marokkanen crimineel zijn. Het is het te snelle veralgemenisering.’
‘Een subtielere kwestie die moeilijk te ontrafelen is, is het bevestigingsoordeel, ofwel de confirmation bias. Je hebt dan een bepaalde mening en zoekt alleen informatie die jouw mening lijkt te bevestigen. Maar je vindt altijd wel iets dat jouw opvatting ondersteunt, dus moet je ook zoeken naar dingen die jouw opvatting onderuithalen. Zo nodig moet je je mening kunnen veranderen.’
Hoe erg is het eigenlijk als we denkfouten maken?
‘Heb je liever goede, betrouwbare kennis of een hoofd vol misvattingen? Ik denk dat niemand onbetrouwbare kennis wil hebben. Niemand zegt: doe mij maar pseudowetenschap en bijgeloof. Maar betrouwbare kennis is nog niet zo makkelijk te verkrijgen, want er zijn allerlei menselijke eigenschappen die dat tegenwerken en angst veroorzaken. Als ik het bijvoorbeeld eng vind dat er een meteoriet op de aarde afkomt en dit daarom ontken, zal dat mij even kalmeren, maar niet vooruithelpen. Iets dat mij een goed gevoel geeft, is niet automatisch waar. En andersom is iets dat mij een slecht gevoel geeft niet onwaar. Emoties maken ons menselijk, maar ze zeggen niets over feiten.’
(Tekst gaat verder onder de afbeelding.)
©
Robert Lagendijk / Human
Welke menselijke eigenschappen werken echte kennis tegen?
‘We vinden het moeilijk om van mening te veranderen, omdat dat ons even instabiel maakt. Nieuwe informatie maakt ons zenuwachtig en zet gewoontes op het spel, dus hebben we de neiging informatie te minimaliseren of weg te denken. Dat heet dissonantiereductie. Stel: je rookt als een ketter en mensen zeggen “Je weet toch dat je er dood aan gaat?” maar jij zegt: “Ja, maar als ik rook heb ik veel minder stress en sommige rokers worden heel oud.” Dat werkt dan voor jou, maar rationeel is het niet.’
‘Daarnaast komen we liever niet in conflict met de groep mensen om ons heen. Stel, je bent heel religieus, maar valt van je geloof. Hoe leg je dat aan je omgeving uit? Dan ben je bang om uit de groep gegooid te worden. Er zijn psychologische mechanismen die automatisch in werking treden als je gedachten potentieel riskant zijn. De rede zorgt niet per se dat je tot de waarheid komt, maar voornamelijk dat je tot overeenstemming komt met je omgeving of dat je in je verwachtingen gesteund wordt. Dat zijn psychologisch en sociaal gezien handige dingen, maar ze helpen niet om erachter te komen hoe de wereld in elkaar zit.’
Hoe kunnen we ervoor zorgen dat we minder denkfouten maken?
‘De hele clou schuilt in geïnformeerd zijn. Denkfouten zijn eigenlijk ongewenste neveneffecten van ons denken. We zijn heel goed in het leggen van verbanden. Dat maakt ons kwetsbaar om valse verbanden te leggen. Het is de prijs die we betalen om überhaupt te kunnen nadenken. Maar als je je denken wil verbeteren, moet je nadenken over de manier waarop je nadenkt.’
Maakt u zelf nog weleens denkfouten?
‘Uiteraard. Niemand kan dat voorkomen: je blijft kwetsbaar. Wel heb ik geleerd om sneller in te zien dat ik een denkfout heb gemaakt. We hebben als mens bijvoorbeeld een vrij onbetrouwbaar geheugen. De meesten denken echter dat onze herinneringen waarheden zijn. Ze zeggen dan: “ik weet het zeker, zo is het gebeurd.” Doordat ik kennis over ons denken heb, zeg ik met minder zekerheid dat iets waar zou zijn alleen omdat ik het me meen te herinneren. Ik ben dus beter in staat mezelf in twijfel te trekken. En twijfel is altijd goed.’
Dat Had Je Gedacht is vanaf 2 november te zien op NPO 2.