Je bent wie je kan zijn, niet wie je wil zijn

Spinoza gaf me de kracht om mijn leven te veranderen. Ik werkte als academica, maar wilde de vrijheid opzoeken. Mijn omgeving reageerde niet meteen enthousiast. De meeste reacties waren doordrongen van angst en bezorgdheid. Angst voor financieel verlies, voor isolement, voor verlies aan status – wie ben je nog als je gewoon 'als filosoof' door het leven gaat? Laten we eerlijk zijn, dat klinkt allesbehalve geruststellend.

In die periode – 5 jaar geleden – publiceerde ik ook mijn boek Door Spinoza's Lens. Dat boek schrijven beschouw ik als een van de beste ideeën die ik ooit had – het heeft zovele paden voor me geopend. Jarenlang had ik Spinoza's bijna onleesbare werk de Ethica bestudeerd. Maar ik ontdekte dat hij eigenlijk een erg praktische filosoof is.

Wat heb ik dan van Spinoza geleerd? Je hoeft niet bang te zijn om een buitenbeentje te zijn. Wees niet bang voor isolement. Als je probeert 'blij te zijn en het goede te doen', zoals Spinoza's motto 'bene agere et laetari' klinkt, dan kruisen fijne mensen en goede gebeurtenissen je pad.

Spinoza's eigen leven geldt hier als een sterk voorbeeld. Hij werd geboren in de Joodse gemeenschap in Amsterdam, aan het begin van de zeventiende eeuw, als zoon van een koopman. De streng gelovige Joodse gemeenschap mocht in vrijheid haar geloof beleven, maar was tegelijkertijd erg op zichzelf gericht. Spinoza kreeg echter ernstige twijfels bij de basisprincipes van de Joodse leer, en wilde zich met wetenschappelijke ontwikkelingen bezighouden. Toen hij 24 jaar oud was, werd een uitzonderlijk strenge banvloek over hem uitsproken wegens ketterij – hij werd uit de Joodse gemeenschap verbannen. Geen enkele Jood mocht nog contact met hem hebben. Maar Spinoza belandde niet in eenzaamheid. Hij vond eensgezinde geesten. Ook dit is een wenk: omring je met mensen die het beste in je naar boven brengen. En liefst niet met mensen die je angst, je onzekerheid versterken.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Je kan niet alles veranderen, ook niet aan jezelf. Heel wat in het leven moet je aanvaarden. Dat lijkt makkelijk, maar Spinoza doelt op een bijzonder soort aanvaarden: zonder berouw, een dubbele droefheid, zonder schuld, schaamte, zelfmedelijden.

Ik probeerde ook persoonlijke beperkingen, fouten en vergissingen in het verleden te aanvaarden. Ik liet me dus niet verleiden tot gepieker over vroegere keuzes – had ik niet eerder van baan moeten veranderen? Had ik niet iets anders moeten studeren dan filosofie – wat kan een mens er tenslotte mee? Nee, ik geloofde dat mijn keuzes in overeenstemming waren met de beste inzichten die ik op een bepaald moment in mijn leven had. Vrienden hielpen hierbij. Elke mogelijke twijfel over de studiekeuze viel weg nadat een schoolvriendin me eraan herinnerde dat ik altijd graag gefilosofeerd had, zelfs toen ik heel jong was. Ik jammerde ook niet over de vele talenten die ik overduidelijk niet had. Geen gezucht 'had ik maar…', 'kon ik maar'… Nee, het is wat het is. En dat is ruim voldoende als je je op die mogelijkheden richt.

Die combinatie van gerichte actie met gepast aanvaarden sprak me erg aan. Zoveel van wat Spinoza voorstelt komt erop neer dat je je ego wat moet temperen. Dat volgt uit zijn visie op God en de mens. De mens heeft de neiging zijn eigenbelang te overschatten. Dat gebeurt wanneer hij denkt het centrum en het hoogtepunt van de schepping te zijn. Spinoza heeft scherpe kritiek op de idee dat de mens volgens het evenbeeld Gods zou zijn geschapen. Of dat God deze wereld met een doel of plan heeft gecreëerd, waarin de mens dan een aparte rol zou spelen. Nee, de mens leeft korte tijd op een planeet in het universum, zonder enige belofte van een leven na de dood. Zonder beloning voor zijn lijden. En ook zonder dat op voorhand zou vastliggen waartoe hij in staat is. De mens is gewoon zoals de andere wezens in de natuur.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Wat leert de natuur? Niet dat vogels vleugels hebben om te vliegen. Nee, vogels die vleugels hebben, kunnen vliegen. Je moet niet denken aan een plan, maar de oorzaken onderzoeken. Wat met vogels die niet kunnen vliegen, zoals kippen of struisvogels? Zijn zij gebrekkig? Nee, ze zijn gewoon we ze kunnen zijn. Elk tekort verbeeldt de mens zich, juist omdat hij zijn eigen ideeën op de natuur spiegelt. Hetzelfde doen we wanneer we over de mens zelf denken. We verzinnen normen, ideeën over hoe 'de' mens zou moeten zijn. En we beoordelen mensen, ook onszelf, naargelang die norm. Maar zo'n inschatting volgt uit de verbeelding, uit onze voorstelling. We hebben vooral een idee over wie we zouden moeten of willen zijn. Maar we begrijpen onze eigen verlangens en motieven niet. We denken niet na over hoe we geworden zijn wie we zijn. Dat zouden we wel moeten doen om onszelf beter te begrijpen. De verbeelding wat temperen geeft veel tijd en energie om hier en nu te handelen.

Maar denk niet dat je pad over rozen zal lopen. Tegenslag is onvermijdelijk: je controleert de omstandigheden niet. Je mag je plannen opstellen en in je toekomst geloven, maar het loopt niet altijd zoals je verwacht. Je krijgt niet altijd het contract dat je wilt, of de uitnodiging die je verwacht. Dan moet je je hoofd koel houden. Want ook dat bespreekt Spinoza: hoe emoties zoals hoop en vrees bepalen hoe je over jezelf denkt.

Als je succes hebt, loop dan niet met je hoofd in de wolken. Denk niet dat je de waarheid in pacht hebt – volgens Spinoza zijn mensen geneigd zichzelf te overschatten als het goed met hen gaat – dan wijzen ze hun succes volledig aan zichzelf toe, en miskennen ze de rol van de omstandigheden. En als het slecht gaat, dan gebeurt het omgekeerde. Dan vertrouwen ze hun eigen oordeel niet, en zijn ze bereid van iedereen raad in te winnen die beterschap belooft. Maar je moet ook je wanhoop in het juiste perspectief plaatsen. Als het slecht gaat, overdrijf je ellende niet, en twijfel niet al te zeer aan jezelf. Wees gelijkmoedig in goede en in slechte tijden.

Spinoza's praktische filosofie laat dus toe om risico's te nemen, maar hij spoort niet aan tot roekeloosheid. Zijn motto was tenslotte caute: wees voorzichtig!