Zo houd je vast aan je kinderlijke creativiteit

Goethe is een oude vriend van mij, die mij met de paplepel is ingegoten. Ik ben hem een tijdje uit het oog verloren, maar recent ben ik hem gaan herwaarderen. Dat komt vooral door zijn ongebreidelde nieuwsgierigheid. Hij laat je zien hoe je vast kunt houden aan de kinderlijke nieuwsgierigheid die we in de loop van ons leven zo vaak verliezen.

Vroeger wilde ik een meester worden. Geen schoolmeester, geen badmeester, maar een grootmeester. Ik stond voor de spiegel in het huis van mijn ouders, met een breinaald in mijn hand de quattro stagioni te dirigeren. Ik stelde me voor dat ik een groot dirigent was. Dat zou ik doen in mijn vrije tijd. Want daarnaast was ik in mijn dromen ook nog profvoetballer, tophockeyer en honkballer. Ik was topacteur, natuurlijk schaakgrootmeester, en daarnaast droomde ik van een vrij gebied waarin alles wat ik zou aanraken, zou veranderen in goud.

En nu, 35 jaar later haal ik het net op, en kijk ik om me heen. Wat is er waar geworden van die dromen? Wat is er uitgekomen? De wens, die is er nog steeds. Maar de realiteit ook.

Ik ben namelijk een generalist. Een schrale troost. Iemand die, laten we zeggen, 15 on-uitgelezen boeken op zijn nachtkastje heeft liggen. Die zich eigenlijk altijd te groot voelt voor het servet, maar net een beetje te klein voor het tafellaken. Iemand die managementconsultant is geworden. Het vak voor mensen die geen vak hebben geleerd. Toch is mijn fascinatie voor meesterschap nooit verdwenen. Ik ben altijd bezig geweest met de vraag: wat maakt nou dat iemand zo goed is? Dat hoort bij een generalist. Bewondering voor mensen die ergens heel goed in zijn. Wat zijn de geheime X-factoren die maken dat een meester een meester wordt? Zijn er gemeenschappelijke eigenschappen of levenshoudingen te herkennen in de manier waarop zij hun leven leiden?

Stel je het volgende voor. Een afschuwelijke oorlog, aan het einde van de 18e eeuw. Ontploffingen, rook, stank, lijken bij jou in de loopgraven. De kogels vliegen je om de oren. Het is een oorverdovend kabaal en het is totale chaos. Je hoort de tegenstander schieten, je bent de oorlog aan het verliezen. Je bukt vanwege de kogels die overvliegen. En terwijl je bukt, valt je oog in de loopgraaf op een steentje.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Je pakt dat steentje op en je denkt: dat is een interessant steentje. Wat een mooie blauwe kleur. Zou dat eigenlijk al onderzocht zijn? Ik vraag me af of iemand hier al over heeft geschreven, want ik ken het steentje niet. Dus misschien, weet je wat: ik stop het steentje in mijn zak. En als ik deze oorlog overleef, kan ik thuis eens rustig onderzoeken waar dit steentje vandaan komt.

Dit is een mini-anekdote uit het leven van Johann Wolfgang von Goethe. Goethe werd vooral gedreven door nieuwsgierigheid. Nieuwsgierigheid was veruit de voornaamste drijvende kracht in zijn leven. Hij was een geniale man, een homo universalis. Misschien wel de laatste die wij hebben gehad in onze Europese culturele traditie. Een alleskunner. Een mens die alles wat hij aanraakt, verandert in goud.

Het leven van Goethe in een notendop is eigenlijk dat hij een dichter werd op jonge leeftijd. Hij was een dandy, en had het soort leven waarin mensen hem door de straten van allerlei Duitse steden volgden. Hij werd romanschrijver. Hij werd staatsman. Hij werd binnen dat staatsmanschap wetenschapper. Hij was geïnteresseerd in plantkunde, in natuurkunde, in biologie. En hij was bovenal op zichzelf een soort kunstwerk. Los van wat hij allemaal produceerde en voortbracht, was zijn leven een kunstwerk.

Je zou kunnen zeggen dat Goethe een nieuwe, en ook een oude vriend van mij is. Het is een nieuwe vriend omdat er recent, in 2015, een fantastische biografie over hem is geschreven door Rüdiger Safranski. Daarin is zijn leven tot in het kleinste detail beschreven. Zo heb ik een hernieuwde belangstelling voor hem gekregen. Maar ik ben ook een oude vriend van Goethe, want ik heb op de vrije school gezeten, opgericht door Rudolf Steiner. Steiner had een favoriet persoon waar hij altijd naar keek en dat was Goethe. Dus bij ons in het lesprogramma van 13 jaar kwam Goethe jaarlijks wel weer terug.

De fanatiekelingen gingen in de zomer met hun ouders naar het Vaticaan van de antroposofie: het Goetheanum in Zwitserland. Op school lazen wij Het lijden van de jonge Werther, wat gaat over een jongen die zelfmoord pleegt omdat hij zijn zin niet krijgt. Een beetje een aansteller. Een interessant, prachtig boek. En we lazen Faust, die alles wil begrijpen, alles wil snappen, en alles wilde meesteren. Alles dat hij aanraakt, wil hij in goud veranderen. Hij verkoopt zijn ziel aan de duivel. Dat komt hem duur te staan. Uiteindelijk loopt het gelukkig ook nog een beetje goed af.

Ons lesprogramma was doorspekt met Goethe. Als iemand wat emotioneel of boos werd, of uit de bocht vloog, maakten wij altijd een grapje. Dan legden we een hand op zijn schouder en dan zeiden we: 'Sturm und Drang, hè.' Dat was de periode die eigenlijk door Goethe werd ingeleid met Het lijden van de jonge Werther. Goethe was gedreven door nieuwsgierigheid. En je zou kunnen zeggen dat ieder mens van nature nieuwsgierig is. In ieder geval is het zo dat ieder mens van nature creatief is. Die creativiteit is er als klein kind, dat weet je. Dat voel je ook. Jij was op je 10e ook ergens door geraakt, ergens door geboeid, ergens in geïnteresseerd.

Wat er gebeurt in de levens van mensen, helaas, is dat er allerlei kleine laagjes overheen komen te liggen, die zorgen dat creativiteit wordt ingekapseld. Je gaat wat meer leunen op zekerheden, en vertrouwen op wat je hebt. Dat is natuurlijk ongelooflijk jammer. Want je weet tegelijkertijd dat creativiteit en nieuwsgierigheid juist maakt dat je je kunt ontwikkelen en je eigenlijk veel gelukkiger kan voelen over dat wat je doet in je leven.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Goethe schreef Het lijden van de jonge Werther, en werd daarmee in een klap wereldberoemd. Hij werd een graag geziene gast in literaire kringen in Europa. Hij leefde met de droom van het idee van Eleanor Roosevelt: 'Grote geesten houden zich bezig met ideeën. Gemiddelde geesten bediscussiëren vooral gebeurtenissen. En kleine geesten hebben het vooral over andere mensen.'

Goethe had natuurlijk gehoopt in de literaire wereld alleen maar over ideeën te spreken. Hij was erg teleurgesteld toen hij erachter kwam dat het vooral ging over wie het met wie deed, wie bij wie op de feestjes werd uitgenodigd en wie welke status had. Dus hij was dolblij dat hij werd uitgenodigd aan het hof van Weimar om staatsman te worden. Ook daar dacht hij te gaan praten over de ideeën: welke ideeën maken een land tot een utopisch land? Nederland was in die tijd een geweldig voorbeeld voor hem. Hij probeerde Weimar zo in te richten. Maar ook daar hadden mensen het vooral over elkaar. Over politieke spelletjes die ze met elkaar speelden. Wat een teleurstelling. Hij zorgde dat hij daarvoor bewapend werd. Hij ging namelijk zijn mond houden. Hij werd steeds stiller. Hij trok zich terug. En hij ging observeren. Hij trad niet uit het contact.

Dus wat hij deed met de honderden mensen die bij hem langs kwamen, is dat hij ging observeren. Hij ging luisteren. Ze zeiden van hem: die Goethe is wat saaier geworden, wat serieuzer. En dan zei hij altijd: 'regeren is een serieus vak.' Tegelijkertijd observeerde hij. Wat mensen niet in de gaten hadden was dat hij tot in het kleinste detail karakters uitwerkte, die later in zijn toneelstukken als Faust terug zouden komen. Dus hij besteedde zijn tijd heel nuttig. Hij bleef in contact maar hield gezonde afstand.

Een klein voorbeeldje uit mijn eigen praktijk. Je hebt dat bekende boek: What would Google do? Een bestseller wereldwijd. Ik heb dat vervangen door: What would Goethe do? Dus als ik 's ochtends in Amsterdam op de fiets stap, wat af en toe een oorlogsgebied is, dan print ik me in: What would Goethe do?   En dan probeer ik zo rustig mogelijk door het verkeer heen te fietsen. Dat is heerlijk. Er gebeurt niks, je krijgt met niemand ruzie. Als je dat een keer vergeet te doen, kan je al voorspellen hoe het misloopt.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Goethe had een vriend. Dat werd uiteindelijk zijn beste vriend waar hij ongelooflijk verdrietig over was toen hij stierf. Hij was veel jonger en hij stierf veel eerder: Friedrich von Schiller. Die ken je misschien wel van de negende symfonie van Beethoven waaraan Schiller heeft meegeschreven: Alle Menschen werden Brüder. Schiller was een zeer beroemde dichter in Duitsland. En eigenlijk was er veel kwaad bloed tussen Goethe en Schiller. Ze waren jaloers op elkaar, ze vonden elkaar irritant.

Friedrich von Schiller was zeer rationeel en had een ongelooflijk doorzettingsvermogen. Goethe was meer intuïtief, meer een romanticus. Dat klikte niet. Totdat ze besloten: we worden toch vrienden. En ze hebben elkaar tot grote hoogten gestuwd.

Goethe was iemand die gedreven werd door zijn nieuwsgierigheid. Zijn nieuwsgierigheid bracht hem op alle plekken in Europa. En op verschillende vakgebieden. Goethe heeft iets ontwikkeld wat ik heel fascinerend vind.

John Keats, de Engelse dichter uit de Romantiek, eveneens een tijdgenoot van eind 18e eeuw, had het over 'negative capability'. Dat is eigenlijk het vermogen om je constant te begeven op het terrein waar alles onzeker is. Dat is wat Goethe ook deed in zijn leven. Ik denk dat het een prachtige uitnodiging is om vrij baan te geven aan je nieuwsgierigheid.

De opdracht die daaraan vast zit, waar ik je van harte toe zou willen uitnodigen, is: probeer in de aankomende week iets af te sluiten. Ik heb het niet over je baan of je relatie – daar wil ik niet verantwoordelijk voor zijn. Maar iets kleins. Iets waarvan je al lange tijd weet dat je het eigenlijk af moet sluiten, maar wat je niet helemaal durft, of waar je niet helemaal prioriteit aan geeft. Toch zit het als een klein belletje de hele tijd in je hoofd te rinkelen. Probeer dat deze week af te sluiten.

Wat ik heb afgesloten, is dat ik de graad van meesterschap in een specifiek vakgebied wil bereiken. Dat is mijn afsluiting. Dat heb ik misschien pas vrij recent gedaan. Maar daarvoor in de plaats is iets gekomen wat voor mij veel sterker is. Waar ik eigenlijk veel blijer mee ben en wat mij veel meer geluk heeft bezorgd. Ik heb me voorgenomen alleen nog maar te leven naar mijn verbeeldingskracht en mijn nieuwsgierigheid te volgen. En daarin lijk ik stiekem misschien een heel klein beetje op de grootmeester die ik nog steeds enorm bewonder: Johann Wolfgang von Goethe.