"Opvallend zijn de winst van D66, en het verlies van links," vertelt politicoloog Matthijs Rooduijn. "Het is een wetmatigheid in de politicologie dat partijen die niet de premier leveren, maar wel in de regering zitten, verliezen bij verkiezingen. Dat gebeurt vrijwel altijd, zowel in Nederland als in het buitenland. Maar dat is deze keer bij D66 niet gebeurd."
De verkiezingen zitten er weer op, de kiezers hebben gesproken. Maar wat hebben zij precies gezegd? We vragen het Matthijs Rooduijn, politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam, die onderzoek doet naar kiezersopvattingen, radicaal-rechts en polarisatie. Een gesprek over de winst van rechts, het verlies op links en de groei van radicaal-rechts.
Hoe komt dat?
"Wat samenhangt met het succes van D66, is dat links het niet goed heeft gedaan. GroenLinks en SP hebben zetels verloren, en PvdA is gelijk gebleven. PvdD en Bij1 hebben wel zetels gewonnen, maar het verlies op links is fors. Een deel van de linkse kiezers is door D66 aangetrokken. D66 is op cultureel vlak links, maar zit economisch in het midden.
De partij staat voor vrijheid en gelijkheid, maar de gelijkheid staat bij hen in dienst van het zoveel mogelijk vrijmaken van het individu. Het is een sociaalliberale partij, die vindt dat de overheid niet te sterk moet ingrijpen in het leven van burgers. Dat zie je ook terug bij D66-kiezers, die in veel mindere mate dan kiezers van PvdA of GroenLinks vinden dat de overheid moet ingrijpen om bijvoorbeeld inkomensverschillen te verkleinen.
D66 is een partij van het midden. Over het algemeen blijven kiezers ofwel in het linkse, of in het rechtse blok. Rechtse kiezers wisselen wel tussen VVD en CDA, maar stappen meestal niet over naar PvdA of GroenLinks. Maar wat wel gebeurt, is dat rechtse mensen in het linkerblok, en linkse mensen in het rechterblok zich aangetrokken voelen tot D66.
Dat betekent ook dat D66 heel klein kan worden, omdat de partij kiezers beide kanten op verliest. Maar de partij kan ook groeien, omdat het kiezers van beide kanten aantrekt.' Dat kan ook een recept voor teleurstelling zijn, omdat bij het maken van politieke keuzes een van beide kampen niet krijgt wat het wil. Dat verklaart volgens Rooduijn waarom D66 zo van grootte kan verschillen."
Sigrid Kaag, D66-lijsttrekker.
Wat verklaart de winst op rechts?
"Je ziet dat de VVD een jaar geleden omhooggeschoten is in de peilingen. Bij een externe crisis, die niet veroorzaakt is door de politiek, zie je dat mensen om de leider heen gaan staan, wat ook wel rally around the flag wordt genoemd. Zowel de waardering voor Rutte's leiderschapskwaliteiten als voor de VVD als partij schoten omhoog. Toch is er ook het één en ander misgegaan in de campagne, want het zetelaantal heeft nog veel hoger gestaan."
Staat het vertrouwen in de zittende macht in verhouding tot de kritiek op de omgang met de coronacrisis, en de nog veel grotere klimaatcrisis?
"Als je kijkt naar hoe mensen vinden dat de regering het de afgelopen vier jaar gedaan heeft, zeker met het oog op het coronabeleid, dan zijn mensen gemiddeld niet ontevreden. Vooral de kiezers van de VVD en de andere coalitiepartners zijn tevreden, en daarna volgen de kiezers van de partijen die hen het meest steunen. Het meest ontevreden zijn FvD-kiezers. Over het algemeen hebben mensen wat de coronacrisis betreft begrip voor de moeilijke situatie waarin politici zitten, en denken: ga er maar aanstaan."
Hoe is het mogelijk dat een groot schandaal als de toeslagenaffaire geen consequenties lijkt te hebben gehad voor de VVD?
"Dat is een belangrijke vraag. Het lijkt naar de achtergrond gedrongen door de coronacrisis. Er is een zeer kritisch rapport gekomen, waarin wordt gesteld dat de rechtsstaat gefaald heeft en er gediscrimineerd is. Uiteindelijk is de regering afgetreden. Vlak daarna was er een debat in de Tweede Kamer, waarin keiharde kritiek werd geuit door Pieter Omtzigt, maar geen enkele krant bracht dat op de voorpagina.
Het ging vooral over de avondklok en de machtsoverdracht in de Verenigde Staten. Het was wel nieuws, maar het werd toch naar de achtergrond gedrukt. Wat ook meespeelt, is dat veel partijen een rol hebben gespeeld in deze affaire. De meeste partijen hebben het in de campagne laten liggen en hebben Rutte er niet keihard op aangevallen, omdat ze bang waren dat het ook op hen af zou stralen. Ondanks dat het een hele grote en belangrijke politieke crisis is, heeft het bij de verkiezingen uiteindelijk maar een relatief kleine rol gespeeld."
Je zou bijna vrezen dat het met onverschilligheid van de kiezer te maken heeft.
"Ja. En tegelijk: als je mensen vraagt wat meespeelt bij hun stem, dan speelt de betrouwbaarheid van de overheid daar een belangrijke rol in. Het speelde vooral bij de radicaal-rechtse partijen, en bij de SP, waar Renske Leijten zich er sterk voor heeft gemaakt. Lodewijk Asscher van de PvdA wordt als een belangrijkere verantwoordelijke gezien dan Rutte, wat niet waar is, maar wat wel de perceptie is. Dat weet de PvdA ook, wat de keuze verklaart om hier weinig nadruk op te leggen. Maar ik was ook verbaasd dat er zo weinig campagnekritiek was van links op dit belangrijke onderwerp."
Links moest pijnlijk verlies incasseren. Toch wil zo'n zestig tot zeventig procent van de kiezers een grote overheid die voor gelijkheid zorgt door het herverdelen van inkomens. Zijn kiezers op basis daarvan te verenigen?
"Dat denk ik eigenlijk niet. Economie is slechts één onderdeel van de politiek. Historisch gezien een zeer belangrijke factor, omdat het over de vraag gaat in hoeverre je vindt dat de overheid moet ingrijpen, maar andere politieke dimensies spelen ook een rol. De opvattingen van deze groep kiezers lopen op andere vlakken zoals immigratie, Europese eenwording en klimaat sterk uiteen. Dat geldt ook voor ethische kwesties zoals het homohuwelijk en euthanasie. Nu is het lastiger geworden om deze groep bij elkaar te brengen.
De kracht van de PvdA was voorheen dat het twee groepen bij elkaar bracht: de laagopgeleide, meer conservatieve en nationalistische kiezer, én de meer kosmopolitische, hogeropgeleide, progressieve kiezer. Maar rond de millenniumwisseling kwamen met 9/11 en de opkomst van Pim Fortuyn thema's als immigratie hoger op de politieke agenda, en daardoor werd het steeds duidelijker dat de achterban op die vlakken van elkaar verschilde. De partij heeft lang geprobeerd om de culturele thema's niet te benadrukken en het alleen over de economie te hebben, maar dat is uiteindelijk niet gelukt."
PvdA-lijsttrekker Lilianne Ploumen
Culturele thema's zouden worden gebruikt om een wig te drijven tussen kiezers die gedeelde economische belangen hebben.
"Dat is misschien wel zo, maar dat komt ook doordat mensen deze thema's ook werkelijk belangrijk vinden. Vragen rondom identiteit houden mensen bezig, daar kan je niet omheen. Mijn collega Eelco Harteveld doet onderzoek naar wat groepen kiezers van andere groepen kiezers vinden. Warme gevoelens zijn er met name voor de eigen groep en gelijkgestemden, en koude gevoelens zijn er vooral voor mensen met andere opvattingen en een andere politieke identiteit, en niet zozeer vanwege opleiding of economische factoren.
Dat noemen we 'affectieve polarisatie', en gaat over de afkeer naar mensen met een andere politieke voorkeur. Dat in tegenstelling tot 'ideologische polarisatie', die over verdeeldheid op basis van ideeën gaat, niet op basis van voor welk team je speelt. De nadruk leggen op culturele thema's is niet alleen een strategie om mensen uit elkaar te spelen, maar is een belangrijke kloof die door de maatschappij en de politiek loopt. Die is niet makkelijk te overbruggen."
Affectieve polarisatie: hoe kiezers over elkaar denken - onderzoek door Eelco Harteveld.
Eén op vijf Nederlanders heeft radicaal-rechts gestemd. Wat zegt dat over Nederland?
"Zo'n twintig procent van de stemmen is een record in Nederland, en boven het Europees gemiddelde. Het is ook uniek dat het drie radicaal-rechtse partijen zijn die in het parlement komen. Het is een belangrijke verschuiving, vooral omdat dit bij een verkiezing gebeurt waarin immigratie niet de boventoon voert. Wat dat betreft is het opvallend dat ze het zo goed hebben gedaan. Een belangrijke reden daarvoor is dat de onvrede over het coronabeleid.
De algemene tevredenheid is, zoals ik eerder zei hoog, maar de huidige tevredenheid is af aan het nemen. Forum voor Democratie heeft zich als zeer coronasceptische partij geprofileerd. Tegelijk zijn complottheorieën wijdverspreid, wat aansluit bij de boodschap van deze partijen, die zeggen dat er achter de schermen groepen zijn die hun eigen belangen najagen en niet naar de gewone burger luisteren."
Wat verklaart het succes?
"De hoofdreden van het succes is dat er nu drie partijen zijn die net iets anders doen. Ze zijn allemaal radicaal-rechts en populistisch: radicaal-nationalistisch, anti-immigratie, eurosceptisch, sceptisch over het klimaatbeleid en verzetten zich tegen de politieke elite. Dat hebben ze met elkaar gemeen, dus ze behoren tot dezelfde partijfamilie. Maar er zijn ook duidelijke verschillen. Daardoor hebben ze het radicaal-rechtse blok aantrekkelijker gemaakt voor andere kiezers.
FvD is een andere partij geworden de afgelopen maanden. Veel mensen zijn weggegaan, en de radicalere kiezers zijn overgebleven, ondanks of dankzij antisemitische en racistische uitspraken. Forum is na de gigantische keldering weer gaan stijgen in de peilingen toen ze op corona campagne zijn gaan voeren, met een Trump-achtige strategie, het negeren van coronamaatregelen en het verspreiden van complottheorieën. Daarmee hebben ze niet-stemmers en coronasceptici binnengehaald. De vraag is hoe stabiel dat blijft als corona naar de achtergrond verdwijnt, en wat Thierry Baudet in petto heeft om deze groep te behouden.
Een andere verklaring kan bij JA21 liggen, want zij profileren zich op economisch vlak rechts, en dat doet de PVV helemaal niet. Zij proberen zich te presenteren als het degelijke alternatief op radicaal-rechts, en hopen ook de kiezer aan te trekken die bang is dat een stem op FvD of PVV een weggegooide stem is, omdat andere partijen niet met hen samen willen werken."
JA21-lijsttrekker Joost Eerdmans.
Is het verleden tijd dat mensen een grens trekken bij openlijk antisemitisme en racisme?
"De grens is echt opgeschoven. In het verleden werd bij antisemitisme en racisme de grens getrokken. Fortuyn werd gezien als extremist, maar hij was gematigd in vergelijking met Wilders. Wilders is op veel vlakken gematigd als je hem vergelijkt met Baudet. Met de partij van Hans Janmaat werd in de jaren negentig überhaupt niet gesproken door media, omdat journalisten vonden dat ze de democratie moesten beschermen. Thierry Baudet mag overal aanschuiven, en krijgt de meeste media-aandacht, zeker als je het vergelijkt met de grootte van de partij.
Dat is sterk veranderd. Maar toen de antisemitische appjes naar buiten kwamen, zag je dat de partij onderuitging. Het is niet alsof er helemaal geen grenzen meer zijn, maar ze zijn wel aan het verschuiven. En het probleem is niet alleen dat deze partijen opschuiven, maar je ziet dat middenpartijen meebewegen.
De VVD laat het niet na om te flirten met radicaal-rechtse kiezers, zoals met Rutte's 'pleur op'-uitspraak, en zijn brief aan alle Nederlanders waarin hij zei 'doe normaal, of ga weg'. Onlangs zei hij dat de grenzen dicht moeten kunnen als er weer een vluchtelingencrisis is. De Orde van Advocaten oordeelde dat het partijprogramma van onder andere de VVD op gespannen voet staat met de rechtsstaat. Dat is zorgwekkend."
Als tegenhanger krijgt de eerste vrouwelijke zwarte lijsttrekker een zetel. Historisch?
"Het feit dat een zwarte vrouwelijke lijsttrekker in de Tweede Kamer zit, is van grote betekenis. Nederland doet het qua vertegenwoordiging niet goed. Wij hebben dit jaar voor het eerst veel vrouwelijke lijsttrekkers, maar we lopen als land nog altijd achter bij andere landen. BIJ1 stelt discriminatie en racisme centraal, en dat zijn belangrijke issues. Kleine partijen als agenderen thema's die kiezers belangrijk vinden en dragen eraan bij dat kiezers vertegenwoordigd worden."
Meer wetenschappelijk onderbouwde politieke analyse? Die vind je op het blog Stuk Rood Vlees, wat Matthijs Rooduijn met collega-politicologen oprichtte "als tegenwicht tegen vluchtige meningen en ongefundeerde analyses".