We leven in de eenzaamste eeuw ooit

Tijdens het Brainwash Weekend: Collective Loneliness onderzochten we wat de consequenties zijn van die eenzaamheid, zowel individueel als collectief. Hieronder lees je een uitwerking van het interview door Natasja van den Berg met econoom en schrijver Noreena Hertz.

"We denken bij eenzaamheid meestal aan het verlangen naar contact, gezelschap en intimiteit, en het gevoel van gebrek aan verbinding met anderen. Dat is het ook, natuurlijk. Maar ik zie het niet alleen als een gevoel van gebrek aan verbinding met vrienden en familie, maar ook met onze overheid en werkgevers.

Het is het gevoel onzichtbaar te zijn: niet gezien en gehoord te worden. Eenzaamheid is voor mij zowel een persoonlijke alsook een politieke en existentiële staat van zijn. En deze staat wordt bepaald door vele factoren: onze economische omstandigheden, onze leeftijd, de steden waarin we leven, en de manier waarop we technologie gebruiken."

"Er gebeurden een aantal dingen tegelijkertijd waardoor ik eenzaamheid ging zien als een manier om onze hedendaagse wereld te begrijpen. Ten eerste vertrouwden mijn studenten me steeds vaker toe dat ze zich eenzaam voelden. We denken vaak aan oudere mensen als we aan eenzaamheid denken, maar het zijn in werkelijkheid jonge mensen die de eenzaamste generatie vormen.

Ten tweede deed ik onderzoek naar de opkomst van rechtspopulisme over de hele wereld: Trump in de Verenigde Staten, Salvini in Italië, Alternative für Deutschland in Duitsland en Le Pen in Frankrijk. En wat me opviel in mijn gesprekken met rechtspopulistische kiezers, was hoe eenzaam zij zich voelden. Eenzaam in de zin van weinig vrienden, maar ook in de zin van zich niet gehoord en gezien voelen."

"En het derde was dat ik een Alexa had gekocht, waar ik me steeds meer aan was gaan hechten en waar ik steeds meer affectie voor voelde. Dat zette me aan het denken over hoe de markt zich met de eenzaamheidscrisis bemoeide, door producten en diensten te verlenen waardoor mensen zich minder eenzaam moesten voelen en die een gevoel van gemeenschap moesten creëren.

Deze drie dingen samen maakten dat ik wilde begrijpen waarom we ons vandaag de dag zo eenzaam voelen. Zelfs vóór de pandemie voelde een op vijf Amerikanen zich eenzaam, en zei een op vijf millennials helemaal geen vrienden te hebben. De cijfers voor Europa zijn niet veel beter. Ik wilde weten: hoe zijn we hier gekomen, wat zijn de consequenties en wat kunnen we doen om weer nader tot elkaar te komen?"

"Dat is vergelijkbaar met data uit andere steden: meer dan vijftig procent van de New Yorkers en Londenaren voelt zich weleens eenzaam. In mijn boek kijk ik uitgebreid naar de eenzame stad. We zijn geneigd te denken dat dit geen eenzame plekken zijn, omdat we allemaal op elkaars lip zitten.

Maar steden zijn voor velen juist bijzonder eenzame plekken, omdat iedereen gehaast is en dóór moet, zonder elkaar aan te kijken als je elkaar passeert. Hoe rijker een stad is, hoe sneller de inwoners lopen. En hoe dichterbevolkt een stad is, hoe minder beleefd mensen met elkaar omgaan. Steden kunnen dus enorm eenzame plekken zijn."

"Jazeker. Een samenleving waarin mensen eenzaam zijn, loopt het risico dat mensen minder tolerant zijn naar anderen. Er is wetenschappelijk onderzoek gedaan naar eenzame muizen, waaruit bleek dat hoe langer een muis alleen in de kooi zat, hoe agressiever en gewelddadiger het dier was als er een nieuwe muis bij in de kooi kwam. Zo is het ook met eenzame mensen.

Natuurlijk gedraagt niet ieder individu zich zo, ik heb het over gemiddelden. Gemiddeld genomen zijn eenzame mensen vijandiger naar anderen en zien zij de wereld meer als een bedreigende en vijandige plek. Dat blijkt ook uit onderzoek naar broers en zussen, die op dezelfde plek leven, maar de wereld toch als vijandiger ervaren naarmate ze eenzamer zijn. Persoonlijke gevoelens van eenzaamheid kunnen dus grotere, politieke consequenties hebben."

"Eenzaamheid is slecht voor onze mentale gezondheid. Het is ook slecht voor onze fysieke gezondheid: de gevolgen ervan zijn vergelijkbaar met vijftien sigaretten per dag. Het is slecht voor onze economie: het kost de Nederlandse staat in termen van gezondheidskosten alleen al twee miljard per jaar. Maar het beïnvloedt ook op wie mensen stemmen, en dat is een dimensie van eenzaamheid die vaak onopgemerkt blijft."

"Wat we van de data weten, is dat eenzaamheid geen exclusief Westers fenomeen is. We zien eenzaamheid ook stijgen in landen als China, Zuid-Afrika en India. In Japan zijn mensen boven de zeventig de snelstgroeiende demografische groep die in de gevangenis komt. Dat komt dan doordat zij zich zo eenzaam voelen, dat zij opzettelijk een klein misdrijf zoals winkeldiefstal begaan, met het doel om in de gevangenis te komen. Daar vinden ze de sociale contacten en zorg waar zij naar verlangen. Wat we ook zien, is dat hoe individualistischer een land is, hoe waarschijnlijker het is dat inwoners zich eenzaam voelen. En als het om individualisme gaat, liggen Westerse landen nog altijd aan kop."

"We zien eenzaamheid over de hele wereld stijgen, en ik denk dat dit met de wijdverbreide acceptatie van het neoliberale kapitalisme te maken heeft. Deze specifieke vorm van kapitalisme werd dominant vanaf de jaren tachtig, met Ronald Reagan en Margaret Thatcher aan het hoofd. Dat is het soort greed is good-kapitalisme, waarin waardes als competitie sterk werden aangemoedigd, en waardes als zorg, compassie en gemeenschap ondergewaardeerd of zelfs genegeerd werden.

Deze 'neoliberale mindset' krijgt vat op mensen als zij over zichzelf gaan nadenken in termen van egoïsme en zelfzuchtigheid. Je zou kunnen zeggen dat dit een rationele reactie is op een terugtrekkende staat: als ik niet voor mijzelf zorg, wie dan? Deze stijging in de focus op het 'ik' zien we zelfs in teksten van popmuziek, die vanaf de jaren tachtig steeds minder collectivistisch werden, waarbij woorden zoals we, us, en ours steeds vaker vervangen worden door me, myself, en I. Een wereld die zich op het 'ik' richt, is onvermijdelijk een eenzamere wereld."

"Ja, het is een duidelijke oorzaak van de eenzaamheidscrisis van onze tijd. Deels vanwege de neoliberale mindset van verregaande individualisering en focus op het 'ik', maar ook deels vanwege de economische resultaten die het neoliberalisme ons heeft gebracht. We hebben de afgelopen decennia groeiende ongelijkheid van kapitaal en inkomen gezien, en er is een significante groep mensen die zich in economische zin in de steek gelaten voelt.

En hoewel eenzaamheid iedereen kan raken, of je nu arm of rijk bent, weten we ook dat als je een laag inkomen hebt of werkloos bent, je een grotere kans hebt om je eenzaam te voelen. Het neoliberalisme creëert hier een ongelijk speelveld, waar significante aantallen mensen achterop raken en zich gemarginaliseerd voelen. Sommige van hen behoren tot dezelfde groep die gelooft dat zij wel gezien en gehoord wordt door rechtspopulistische kandidaten. Of dat ook daadwerkelijk zo is, is een ander verhaal."

"We kunnen veel doen. Op nationaal niveau moeten overheden investeren in deze acute eenzaamheidscrisis. De Nederlandse overheid heeft geld vrijgemaakt om de eenzaamheid van jonge mensen ten tijden van de pandemie te addresseren. De premier van Nieuw-Zeeland, Jacinda Ardern, heeft welzijn tot het hart van de begroting gemaakt. Daarbij wordt niet langer exclusief naar traditionele economische maatstaven zoals het BBP gekeken, maar ook naar zaken als hoe eenzaam burgers zich voelen, en in hoeverre zij elkaar en de overheid vertrouwen."

"Op lokaal niveau moet worden geïnvesteerd in de infrastructuur van gemeenschappen. Denk aan openbare plekken waar mensen bij elkaar kunnen komen, zoals parken, bibliotheken en buurthuizen. Zeker na deze pandemie zal de overheid lokale winkels en café's, die ernstig hebben geleden, moeten ondersteunen. Dit zijn de ankers van onze gemeenschappen.

Met name nu de overgang naar online winkelen in stroomversnelling is gebracht, moeten overheden het belang van lokale zaken voor ons allemaal erkennen. In Roeselare in België wordt bijvoorbeeld een leegstandsbelasting gehanteerd, om vastgoedeigenaren te ontmoedigen hun panden net zo lang leeg te laten staan totdat de hoogst mogelijke huurprijs kan worden geïnd. Zo houden we onze steden leefbaar.

In Barcelona zijn superblocks geïnstalleerd waarmee auto's geweerd worden uit de wijk. Uit onderzoek weten we dat hoe minder auto's door de straten rijden, hoe meer sociale cohesie er is, en hoe meer vrienden mensen in de straat hebben. Je laat je kinderen makkelijker buiten spelen als er geen auto's in de buurt zijn die hen aan kunnen rijden."

"Op het niveau van bedrijven is het belangrijk dat werkgevers ervoor zorgen dat werknemers met elkaar kunnen eten. Uit Amerikaans onderzoek naar brandweermannen blijkt dat samen eten de voornaamste voorspellende factor voor goed functioneren is. En er is veel dat wij als individuen kunnen doen. Onze telefoons vaker wegleggen en echt aanwezig zijn in elkaars gezelschap.

We kunnen onze lokale gemeenschappen en winkels ondersteunen door onze boeken in lokale boekhandels onze producten in lokale winkels te kopen, en naar onze lokale cafés te gaan. De micro-gesprekjes van dertig seconden helpen ons om ons meer verbonden te voelen met onze lokale gemeenschap. Verder kunnen we vriendelijkheid in onze collega's, vrienden en familieleden meer waarderen.

En tot slot kunnen we de hand uitsteken naar eenzame mensen in onze omgeving. Als we hen het gevoel geven dat zij gezien en gehoord worden, kan dat een wereld van verschil maken in hoe zij zich voelen."