Jules Montague: Feilbaar Geheugen

"Het geheugen speelt een onmisbare rol in onze levens, maar de werking is onvoorspelbaarder dan we geneigd zijn te denken. Als neurowetenschapper ben ik geïnteresseerd in het geheugen en de rol die het in de rechtspraak speelt. Denk aan een ooggetuige die zich een verdachte probeert te herinneren, of iemand met een traumatische ervaring die daar iets van probeert terug te halen.

Neem de Lockerbie aanslag, waarbij een toestel van Pan Am neerstortte en 259 passagiers omkwamen, en elf mensen op de grond. In die zaak stond volgens mij vooral het geheugen terecht, niet iets anders. De verdachte heette Abdel Basset al-Megrahi. En de getuige was een winkelier. Op de plaats van de ramp werd een koffer gevonden met explosieven erin. Ze dachten dat ze die met de verdachte in verband konden brengen. Ze waren er niet zeker van en moesten iets anders in de koffer aan hem koppelen. Dat werden kleren die in Malta gemaakt waren, en de winkel in Malta was van Tony Gauci. Ze vroegen Gauci: herinnert u zich dat de verdachte, al-Megrahi, in uw winkel was? In 1988 hingen er nog geen camera's, dus het kwam aan op zijn geheugen. Toen hij eenmaal tijdens de rechtszaak getuigde, had hij al tientallen confrontaties gedaan, was 23 keer ondervraagd en 50 keer door rechercheurs bezocht. We waren dus afhankelijk van zijn geheugen. Daar draaide het proces om. Daarom, en vanwege andere politieke en financiële belangen is de schuldigverklaring van al-Megrahi altijd omstreden gebleven.

Ik dacht ook aan het geheugen toen ik vanaf Lesbos verslag deed over vluchtelingen en wat zij daar doormaken. Sommige mensen moeten daar asiel aanvragen en de mensen die hen beoordelen over hun martelingen vertellen. Het is onmenselijk dat ze gevraagd worden om zich die akelige dingen te herinneren.

Nog niet zo lang geleden getuigde pyscholoog Christine Blasey Ford tegen de toenmalige kandidaat voor het hooggerechtshof van de Verenigde Staten. Brett Kavanaugh, de bewuste rechter en Trump-favoriet, werd beschuldigd van aanranding. Zij was toen 15 jaar en hij 17. Ze kreeg veel kritiek van mensen die zeiden; hoe kun je je iets herinneren van dertig jaar geleden? Bedenk goed hoe je luistert naar mensen die hun overlevingsverhaal vertellen. Allereerst de neurologie van herinneringen. Denk aan iets wat jou raakt, een goede of een slechte herinnering. Wanneer je hersenen zich traumatische dingen proberen te herinneren, treedt er een heel ander hersencircuit in werking. Ik geef een voorbeeld.

Naar 11 september, toen twee vliegtuigen zich in de Twin Towers boorden, is er veel onderzoek gedaan. In één onderzoek vroegen ze mensen om zich te herinneren wat ze hadden gezien. Je had de downtown-groep en de midtown-groep. De downtown-groep had mensen zien springen en de torens zien instorten. Soms stonden ze onder de puinregen. Ze waren er heel dicht bij. Ze hadden het lawaai gehoord en de rook geroken. De midtown-groep had dingen uit de tweede hand gehoord of ze op tv of internet gezien. Een andere ervaring, maar ook traumatisch. De onderzoekers maakten hersenscans van al deze mensen uit de twee groepen. En de groepen hadden één ding gemeen: verhoogde activiteit in de hippocampus.

Tekst loopt door onder de afbeelding

De hippocampus is belangrijk bij het vasthouden van herinneringen en bij het opslaan ervan. Je zou verwachten dat de twee groepen de hippocampus gebruikten. Maar er was ook een verschil tussen de twee. Bij de downtown-groep zag je verhoogde, selectieve activiteit van de amygdala. De amygdala zit aan de zijkant en is belangrijk bij emotionele verwerking. Als je je iets heftigs herinnert, gaat je amygdala aan het werk. Samen met de hippocampus zorgt hij dat je je dingen op een heel andere manier herinnert. Ik sprak een tijdje terug op Lesbos dus met asielzoekers die over martelingen moesten vertellen om hopelijk asiel te krijgen, maar dat kregen ze niet. Hun verhalen waren afschuwelijk om te horen, maar leerden me ook hoe emotionele herinneringen werken.

Hun herinneringen kenmerkten zich door twee dingen. Op de eerste plaats stond het ze nog helder voor de geest. Dat doet dat hersencircuit dat emoties verwerkt. Het tweede dat gebeurt als je je die dingen herinnert is dat het vaak is alsof je ze herbeleeft. Toen ik met ze praatte, voelde het vaak alsof ze er even niet bij waren. Want ze waanden zich weer in Afghanistan, Iran of Congo.

Even terug naar die zaak van net. Christine Blasey Ford beschuldigde Kavanaugh van aanranding. Hij bleef dat met kracht ontkennen en werd uiteindelijk toch rechter van het hooggerechtshof. Zij kreeg onder meer kritiek omdat ze zich maar een paar details herinnerde. Maar het hersencircuit dat ik net noemde, is heel logisch. Want bij die emotionele verwerking zijn twee dingen aan de hand: we geven centrale details de voorkeur boven marginale. Uiteindelijk gaat het om de teneur. Wat zijn de centrale details? Die zijn voor iedereen weer anders. Zij herinnert zich dat ze op haar 15e een kamer in werd getrokken, dat de man dronken was en dat er een hand over haar gezicht werd gehouden. Ze herinnert zich dat de jongens lachten en dat er rock-'n-roll werd gedraaid. Ze weet de marginale details niet meer, zoals van wie het huis was en hoe ze thuis kwam. Dat is heel logisch als je weet hoe de hyppocampus en de amygdala samenwerken.

Ik had het ook over 'teneur' van je herinneringen. De globale betekenis. Want emotionele herinneringen beginnen in de loop der jaren te vervagen - de centrale details en teneur dus. Waarom herinneren mensen zich alleen de teneur van een herinnering? Als je getuigt, is dat heel lastig, ontdekte zij: ze moest naderhand onderduiken.

Het heeft ook te maken met onze evolutie. Globale herinnering: stel je voor dat je in een afgelegen bos bent en er komt een wolf op je af. En vijf jaar later besluit je gek genoeg terug te gaan naar dat bos. En daar zie je weer een soort wolf op je af komen. Je herinnert je die wolf van vroeger. Je weet niet of het diezelfde wolf is, maar je weet wel dat je heel hard moet gaan rennen. Je concentreert je vooral op selectieve, levendige details en daar vertrouw je echt op. Dan zijn vage, globale herinneringen nuttig. Je leidt er iets uit af zodat je snel kunt beslissen. Een van de onderzoekers op dit gebied, Valerie Reyna, zei zoiets als: je herinnert je een tijger niet aan het aantal strepen. Dat doet er niet toe. Je moet snel beslissen om te vluchten. Daar wil ik mee zeggen: wanneer we naar die emotionele getuigenis luisteren of naar stressvolle of traumatische herinneringen, moeten we begrijpen dat we best marginale details mogen vergeten en alleen teneur onthouden.

Denk bijvoorbeeld eens terug aan je vijfde verjaardagsfeestje. Als je je daar nog iets van herinnert. Je herinnert je dingen uit die tijd vaak alleen van foto's of van verhalen over die feestjes. Maar elke keer dat een herinnering terugkomt reconstrueren en ordenen we die steeds weer opnieuw met behulp van emoties en percepties die we daarna hebben gehad. Herinneringen zijn voor iedereen lastig. Een waarachtige herinnering bestaat helaas niet. Onze herinneringen staan vaak voor wie wij zijn en wie we hopen te worden.

Als we die verhalen horen, uit Lesbos, over een hoge rechter of Lockerbie, moeten we ons richten op de teneur en op de centrale details. Want het is zo dapper om te getuigen terwijl soms niet de verdachte, maar het geheugen terechtstaat. De beste manier om die overlevenden te eren is door aandachtig te luisteren, en niet met twijfels en ongeloof. Dat getuigt van respect voor mensen die hun verhaal durven te vertellen."