Beluister hier de podcast met Dirk de Wachter via SoundCloud.
In Brainwash Zomerradio van Human interviewt presentator Floortje Smit denkers aan de hand van muziek. Welke nummers zijn vormend geweest voor hun identiteit en denken? Deze lessen kunnen we leren van psychiater Dirk De Wachter.
Als we doen alsof het leven een feest is en de blues niet durven te leven, loopt het mis
Als psychiater ben ik een verdrietdokter. Mensen komen bij mij als ze een gemis ervaren, een tekort, een probleem. Als we doen alsof het leven alleen een feest is, en de blues niet durven te leven, dan loopt het mis. De nieuwe media zijn niet zo geschikt voor de kleine problemen van het leven; die worden niet zo vaak getwitterd. We vragen voortdurend aan elkaar: hoe gaat het? Het antwoord op die vraag is altijd 'goed', en dan stopt de conversatie.
We hebben reëel contact nodig en de behoefte om elkaar in de ogen te kijken. We moeten elkaar aanraken, of zoals ik vaak zeg: voor de lastige dingen moeten we elkaars vel voelen. Toch leven we in tijden waarin we een zekere afstand houden, en waarin we schrikken van elkaar. We ontmoeten elkaar alleen in de vrolijkheid. Maar af en toe is het leven lastig, dat kán niet anders. Als we onszelf in staat zouden stellen om die lastigheid te benoemen en met elkaar te delen, zou dat veel psychiatrische problemen voorkomen. De meest wezenlijke verbindingen tussen mensen komen op lastige momenten, als het minder goed gaat. We krijgen een band met elkaar op de momenten dat het belangrijk is dat we in elkaars aanwezigheid zijn en iemand hebben die naar ons luistert.
Psychiaters hebben momenteel te veel werk. Als we morgen het aantal psychiaters verdubbelen, hebben ze overmorgen weer wachtlijsten. We kunnen minder psychiatrie tot stand brengen als we met elkaar spreken en het sociale weefsel versterken. Ik ben een systeemdenker, en kijk niet alleen naar de manier waarop het individu zijn leven leidt, maar naar hoe we leven in verbondenheid met anderen. De sleutel voor de moderne mens ligt in het samen dragen van de lastigheden van het leven. En dan niet alleen de zware lastigheden, maar juist ook de gewone, alledaagse lastigheden, zoals problemen met je kinderen, baas of religie. Die moeten we onder ogen durven zien en samen durven aangaan.
De zoektocht naar geluk en genot is een vergissing
Grenzenloosheid, zinloosheid en niet goed weten wat aan te vangen met het leven - dat zijn de kenmerkende eigenschappen van de westerse maatschappij. Sommige van ons komen dan op de bank bij de psychiater uit, anderen drammen door en denken dat alles in orde is. We leven in een wereld die niet altijd zo makkelijk is als het lijkt. Het is noodzakelijk om bewustzijn te krijgen van wat er speelt in het bestaan, niet tegen een muur aan te lopen, en niet in een gat te vallen. We kunnen problemen niet uit de weg gaan. We moeten mensen laten reflecteren.
In onze tijd zien we diverse gecommercialiseerde vormen van betekenis, waarbij de markt in het gat van de zingeving springt. We moeten betalen om een goeroe te horen spreken over de zin van het leven. Dat lijkt me onzinnig. Zoek zelf de zin, op een bankje in het park. Als psychiater wil ik mensen ook niet voorschrijven hoe ze hun levens moeten leiden, niet met kant en klare oplossingen komen, maar ze uitnodigen om zelf te zoeken naar manieren van zingeving. Je moet zelf zoeken wat je moet doen, ik ben niet degene die jouw leven moet maken. Anders word je afhankelijk van mij, moet ik jouw leven voor je leiden. Ik kijk niet naar mensen vanuit een ivoren psychiatrische toren, want ik leef ook in die wereld. Ik ben zelf een onnozelaar tussen onnozelaars. Ik zeg niet: 'Kijk eens, die gewone mensen, die weten het allemaal niet.' Ik ben ook zoekende.
De duistere gedachten die in mijn praktijk in het verborgene worden geuit, helpen daarbij, en daarom wil ik ze delen met de wereld. Ik wil mensen hun eigen leven laten maken, met de principes van ouderwetse waarden van samenzijn, en iets voor elkaar betekenen. We're on the road to nowhere, zoals de Talking Heads het zo treffend formuleren. In de videoclip wordt dat idee visueel versterkt doordat je het hele nummer lang iemand ziet lopen, ergens naartoe onderweg, zonder dat duidelijk is waar het pad naartoe leidt. De betekenis van het leven ligt niet van tevoren vast en wordt niet van boven gegeven, maar we moeten de zin zelf maken.
Tekst loopt door onder de video.
"Ik ben zelf een onnozelaar tussen onnozelaars. Ik zeg niet: 'Kijk eens, die gewone mensen, die weten het allemaal niet.' Ik ben ook zoekende."
Eén van onze problemen is de 'ikke inbunkering' van het individu, waarbij het zelf vooropstaat en het enige is dat ertoe doet. Een hedonistische kijk op de wereld waarbij alles maar leuk moet zijn, leidt tot zelfgenoegzaam, egocentrisch genieten van de wereld. De mens is hoogmoedig. De dreiging bestaat dat mensen genieten van het bestaan en weglopen van nadenken. Gelukkig zijn als doel an sich is eigenlijk een lege doos. De zoektocht naar geluk en genot lijkt mij een vergissing. Vraag jezelf: Hoe kan ik zinvol zijn, hoe kan ik goed leven? Hoe kan ik het geluk van anderen zo goed mogelijk bevorderen? Het mooie is dat dit ook een goed gevoel geeft. Verontwaardig je, en engageer je. Ga in op de oneerlijkheden in het leven, maar ga niet in een hoekje zitten wenen.
Egocentrisme vormt het grootste gevaar, met eenzaamheid als andere kant van de medaille. Wij zijn essentieel des Anderen. Zoals filosoof Martin Heidegger zou zeggen: Das sein ist Mitsein, het zijn is het samenzijn met anderen. Als we al te zeer op onszelf foeffelen, dreigt eenzaamheid. De vraag is dus ook: hoe kunnen we samenleven? Het is niet te laat, de apocalyps is niet nabij. Het probleem is oplosbaar, door samen dingen te doen.
Conflicten in de liefde zijn van alle tijden, maar typisch voor nu is dat het vuur uitgaat
Conflicten in de liefde zijn van alle tijden. Maar opvallend aan deze tijd is dat mensen vaak zeggen dat het vuur eruit is. Ze ervaren ledigheid in het relationele leven, en zeggen: we maken geen ruzie – zelfs dat niet. Het is vernietst. Er is niets dat gebeurd is, geen reden voor onze ondergang, maar het is er niet meer.
Liefde is een mysterie. Het is niet zozeer iets waaraan gewerkt moet worden, maar liefde is goddelijke genade waar god zelf niet tussen moet komen. Het is een loterij van kans. We kunnen goede bedoelingen hebben, maar het is van tevoren niet te voorspellen of de liefde stand zal houden.
Mensen komen bij mij en vragen: wat moeten we doen, dokter? Ik weet dat niet. There ain't no cure for love. Ik vraag hen dan: wat deden jullie vroeger, hoe hebben jullie elkaar leren kennen, en wat hebben jullie al geprobeerd? We vragen vaak de verkeerde dingen.
Ik ben een ongelofelijke romanticus, er is niets wezenlijker dan de liefde. Dat hoeft niet in de vorm van man, vrouw en kindjes te zijn, dat kan in alle vormen. De liefdevolheid is hooggestemd, daar zou ik alles voor geven. Het gaat niet over elkaar nog net uit kunnen staan en dan moedig voort. Liefde gaat over doodgewone dingen die ongelofelijk zijn, het is reaching for the sky just to surrender. Dat is een paradox, maar het gaat over gewoon samen een ritje maken in de auto, samen stil staan en naar de bladeren luisteren. Het klinkt melig, maar dat is waar het uiteindelijk allemaal om draait. De ongelofelijke vervulling van de liefdevolheid van mensen, die zit niet in dure ervaringen. Ware liefde vind je niet op een tropisch eiland in een bubbelbad. Daar wordt je huid rimpelig van en je hersenen tot moes. Ik pleit niet voor de saaiheid van de dingen, maar de prachtigheid van de gewoonheid. Dankbaar en aandachtig zijn. De kunst van het leven is om in de doodgewone dingen de grootse schoonheid te vinden.
De liefde eindigt nooit. Ook als ze gedaan is, eindigt ze niet. Dat zie je aan de performance van kunstenaar Marina Abramović, in het MoMA in New York, waar ze haar voormalige geliefde Ulay na jaren weer terugziet. De liefde is voorbij, maar is er nog. De hechting die volwassen mensen hebben kan omslaan, love in hate, in verschrikking, maar die gevoelens zijn zo verweven dat ze niet zomaar losgekoppeld kunnen worden.
Tekst loopt door onder de video.
Je moet de ander altijd blijven zien als een ander, is de filosofie van Emmanuel Levinas. De ander is radicaal anders. De ander is altijd een vreemde. Men vindt dat vreemd: als je geliefde een vreemde is, is dat toch niet plezant? Toch moet je de ander niet tot onderdeel van jezelf proberen te maken. Door in te zien dat de ander anders is en blijft, word je verlangen gevoed, en daarom blijft dat verlangen. Hoe langer ik mijn geliefde ken, hoe meer ik haar niet kan begrijpen. Zodra ik iemand denk te kennen, wordt dat de même, het zelf. We willen de ander maken tot een deel van onszelf. We spelen eigenlijk kleine godjes. Mijn geliefde moet voldoen aan mijn idealen en mijn projecties. Maar je kan beter de vreemdheid en andersheid toestaan en daarnaar verlangen. Het vereist dat je nieuwsgierig blijft. Cynisme is de dood van alles, dan eindigt de cultuur.
Je kunt je bedreigd voelen door anderen, met andere achtergronden en ideeën, maar het is ook vervullend, interessant, nieuw. Het verrijkt ons. Het is de ander die de zelfgenoegzaamheid verdrijft. Het mooie wereldje dat de ander im Frage stelt, dat maakt het leven zinvol. De liefde is geen wellness-kuur, de liefde is lastig, de liefde is een hoogst boeiende lastigheid. We zijn in de blik van de ander. Het bewustzijn van ons tekort en ons niet-weten valt de westerse mens moeilijk, die in een zelfgenoegzame pseudo-wetenschappelijkheid denkt dat hij alles kan beheersen, kennen, weten en kopen. Dat is destructief voor de samenleving. Het kunnen loslaten, beseffen dat je het niet weet, maar geïnteresseerd blijven in het niet-weten, is de sleutel van het samenleven, en de liefde.
In de liefde moet je praten, maar ook samen kunnen zwijgen. We moeten goed zwijgen om goed te kunnen luisteren. Er wordt veel getaterd, getetterd, gekwebbeld. In Nederland nog meer dan in Vlaanderen. Overal heerst de mening. Men twittert een mening nog voordat het is gebeurd. Maar de crux ligt in het zwijgen, in de zin van bedachtzaamheid, een schrede terugzetten, zoals Heidegger dat noemt, en wachten. Zwijgen om de ander de kans te geven om na te denken en tijd te nemen, en dan de woorden te kunnen beluisteren. Zwijgen is eigenlijk heel respectvol luisteren.