Het verhaal van de mislukte eerste film van Michelangelo Antonioni, een documentaire over een gekkenhuis in de Italiaanse stad Ferraro, zegt veel over de plaats die deze raddraaier van de redelijkheid in de moderne cultuur inneemt. Het ging als volgt:

Na zijn studie economie aan de Universiteit van Bologna wilde Antonioni een film maken. Hij koos voor een documentaire over een psychiatrische inrichting.

Fiasco
Op de eerste draaidag in Ferraro vroeg hij aan patiënten hem te helpen met het plaatsen van de apparatuur. Toen Antonioni de lampen aandeed, nam razernij bezit van de helpers. ‘Ze gingen tekeer,’ schreef hij later, ‘en hun gezichten, die even tevoren nog kalm waren, werden vertrokken, alsof ze verpletterd waren.’

De directeur van de inrichting kwam tot zijn redding. Antonioni: ‘In het halfdonkere vertrek zagen we een zwerm van lichamen die zich in vreemde bochten wrongen, alsof ze stervensnood verkeerde.’

Dit fiasco, beschreven in een stuk in The New York Times, bood een omineuze voorspelling op hoe men jaren later op zijn grote meesterwerken reageerde, vooral op zijn internationale doorbaak, ‘L’Avventura’ (1960), die op het festival van Cannes zulke boze reacties ontlokte dat Antonioni en zijn nieuwe ster, de beeldschone Monica Vitti, de zaal moesten ontvluchten.

Vervreemding
Het zien van de film, de eerste in een reeks over het thema vervreemding, was voor de meeste kijkers destijds een nieuwe ervaring, vergelijkbaar met de patiënten in het gekkenhuis die wild werden op het moment dat Antonioni op de set van zijn eerste film zijn lampen aandeed.

Zulke reacties waren tekenend voor al zijn films sinds de jaren zestig. Antonioni brak radicaal en met regelmaat met alle heersende cinematografische conventies.

Hij maakte film noir en existentiële cinema in een tijd waarin zijn collega’s met neorealisme bezig waren; hij stortte zich op beeldesthetiek terwijl anderen zich focusten op deconstructie en zelfbewustzijn; de psychologie van zijn personages diepte hij uit zonder een spoor van cynisme of ironie.

Dit hield Antonioni constant vol, van de eerste werken, de trilogie van vervreemding (met Vitti als muze) en zijn eerste films in kleur (‘Il deserto rosso’ en ‘Blowup') tot zijn latere, internationale werk (‘Zabriskie Point’ en ‘The Passenger’).

In al zijn films schetst Antoninio een beeld van de moderne mens waarin geestelijke fragmentatie en vervreemding van zowel de medemens als van de wereld centraal staan.

OBA Live
Aanstaande woensdag in het radioprogramma OBA Live een portret van deze bijzondere filmmaker in een aflevering uit de serie ‘Raddraaiers van de redelijkheid’. Presentatie: Theodor Holman.

De tentoonstelling ‘Michelangelo Antonioni - Il maestro del cinema moderno’ is tot 17 januari te zien in filmmuseum EYE te Amsterdam.