Als de mens naar volmaaktheid streeft, komt hij een paradox tegen: ‘menselijk’ en ‘volmaakt’ verhouden zich moeilijk tot elkaar. Een volmaakt leven sluit bijvoorbeeld uit dat je ooit teleurstelling zal ervaren. En zonder teleurstelling kun je geen kennis opdoen over hoe je beter kunt leven. Wat is dan nog ‘volmaakt’?

In de tweede aflevering van de VPRO/Human-televisieserie De Volmaakte Mens (uitzending 20 mei) zet de Britse filosoof John Gray vraagtekens bij het idee dat de mens in zijn streven naar volmaaktheid de dood steeds verder uitdaagt.

De beste wijn
Wie lang genoeg heeft geleefd om te doen wat hij of zij had willen doen, vindt in de dood misschien wel een soort voltooiing van het leven. Gray citeert de stoïcijnse filosoof Seneca die aan een leerling vraagt: als je de beste wijnen hebt geproefd, wat bindt je dan nog aan de wereld?

Maar wie op zoek is naar de beste wijn, komt onwillekeurig teleurstellingen tegen. Sterker, de vraag rijst of al die teleurstellingen bij elkaar — de speurtocht naar de beste wijn — niet veel interessanter zijn dan het daadwerkelijke ‘eindpunt’.

Tijd
Het is een beroemde scène in een van de beroemdste films aller tijden, ‘Tokyo Story’ (1953) van de Japanse grootmeester Yasujiro Ozu. Een jonge vrouw, Noriko, die haar man in de oorlog heeft verloren en die sindsdien niet verder kan met haar leven, in gesprek met haar schoonzus:

Schoonzus: ‘Maar is het leven niet een teleurstelling?’
Noriko: ‘Ja, dat is het.’

In het verhaal bezoekt een echtpaar op leeftijd, Shukichi en Tomi, hun volwassen kinderen in Tokyo. Maar de kinderen hebben geen tijd voor hun ouders. Noriko wel. In de relatie tussen Noriko en haar schoonouders kristalliseert zich het hoofdthema van ‘Tokyo Story’ uit: de werking van tijd in een menselijk leven.

De kern van ‘Tokyo Story’ zit in de tegenstelling tussen het oude echtpaar en de jonge Noriko.

Noriko geeft haar leven vorm door de dood van haar man als het ware te ontkennen. Ze gaat geen nieuwe relaties aan; ze stort zich op haar werk. Het lijkt net of ze op deze manier volmaakt denkt te leven — door het verleden, dat wil zeggen haar liefde voor hem, eindeloos te herhalen.

Vooruitgang als enige waarheid
Hiertegenover staan Shukichi en Tomi die volledig in harmonie zijn met de cadans van het leven om hen heen. Ze hebben de teleurstelling van de dood van hun zoon verwerkt. Met deze ervaring kwam kennis, het idee dat voortgang de enige waarheid is.

Wanneer Tomi sterft geeft Shukichi haar horloge cadeau aan Noriko. En hij zegt: je moet doorgaan met je leven, je moet opnieuw trouwen. Waarop Noriko in tranen uitbarst. Dit moment van hartstocht vormt een breekpunt: Noriko ziet de teleurstelling van het leven — de dood van haar man — onder ogen, waardoor ze eindelijk verder kan.

De volmaakte mens is een illusie
Met deze film, maar eigenlijk met zijn gehele oeuvre, laat Yasujiro Ozu zien dat de ‘volmaakte mens’ een illusie is. Of het moet dit betekenen: je kunt slechts ‘volmaakt' zijn wanneer je één wordt met het ritme van het leven. En dat betekent mét teleurstelling leren leven.

Aanstaande maandag 11 mei is de schrijver en columnist Bas Heijne te gast in OBA Live Filosofie. Thema: de volmaakte mens. Presentatie: Wim Brands.

Tokyo Story is vanaf 14 mei in een gerestaureerde versie te zien in het filmmuseum EYE te Amsterdam en in filmtheaters in het land.