Niet alle moslima's dragen een hoofddoek (maar dat lijkt wel zo)

Fotograaf Çigdem Yüksel (31) verbaast zich al jaren over media die in nieuwsberichten eenzijdige en stereotyperende foto’s gebruiken, waarin het clichébeeld van de moslima wordt bevestigd. Daarom besloot ze onderzoek te doen naar foto’s die de afgelopen dertig jaar zijn gepubliceerd in de beeldbank van het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP), sinds mensenheugenis het grootste en meest invloedrijke persbureau van Nederland. De beeldbank wordt het vaakst gebruikt door andere nieuwsorganisaties om hun artikelen te illustreren.

Uit de resultaten van de 4.482 onderzochte foto's blijkt dat vrijwel alle vrouwen in de foto’s een hoofddoek dragen (82 procent) en op straat, op de markt of in het openbaar vervoer zijn gefotografeerd (94 procent). "De moslimvrouwen zijn vaak niet herkenbaar of van een afstand gefotografeerd waardoor het lijkt alsof ze ‘gespot’ zijn,” zegt Yüksel. "Ik noem dat safari-foto's." 

Slechts drie procent van de foto’s laat moslimvrouwen met een beroep zien, maar dat zijn vaak caissières, leraressen of schoonmaaksters. "Bovendien worden moslima’s niet in hun eigen sociale omgeving vastgelegd," zegt Yüksel. "Denk aan een moeder die haar kind helpt met huiswerk."

Tekst gaat verder na afbeelding

Volgens Yüksel zorgt zulke stereotyperende beeldvorming ervoor dat moslima’s bij vooral witte mensen vooroordelen moeten ontkrachten. "Zo zouden moslima’s niet goed Nederlands kunnen. Als jij dat wel kan, krijg je daar een verbaasde opmerking over. ‘Goh, wat spreek jij goed Nederlands zeg! Je kunt helemaal niet horen dat jij Turks bent.’ Je moet elke dag vechten tegen iets dat je niet bent." 

Yüksel vindt dat beeldvorming invloed heeft op hoe mensen naar jou kijken, maar ook op hoe jij naar jezelf kijkt. Representatie is daarbij belangrijk. "Als jij jezelf en je eigen omgeving niet terugziet als arts of politicus, bestaat die wereld niet voor je. Dat nestelt zich onbewust in je gedachten, wat ertoe kan leiden dat je gaat geloven dat jij nooit op zo’n positie terecht kunt komen."

Volgens Yüksel ligt de verantwoordelijkheid om deze negatieve beeldvorming tegen te gaan bij drie partijen: de fotograaf, het ANP en de nieuwsredacties zelf. Dat vindt ook Gerard de Kloet, Chef NOS Online. "De hele keten werkt met elkaar samen. De fotograaf moet de juiste tags en omschrijvingen geven aan de foto’s, zodat hij ze niet een andere associatie geeft dan de werkelijkheid. Het ANP is er om dit te controleren en om te zorgen dat er een uiteenlopend aanbod is, waardoor je minder bij stereotyperend beeld uitkomt. En de klant, de redacteur, heeft de verantwoordelijkheid dat het beeld overeenkomt met de inhoud van een artikel."

De Kloet noemt ‘te weinig aandacht’ en ‘tijd’ als oorzaken van het clichébeeld waaraan redacteuren onbewust meewerken. "We maken veel berichten onder hoge druk. Dit zeg ik niet om het recht te praten, maar er zijn veel dingen waar je als redacteur op moet letten. De inhoud van je artikel, maar ook je eindredacteur die wil dat het snel op de website komt en dan kan er soms te weinig aandacht zijn om even stil te staan of het beeld representatief is."

Bas van Beek, directeur van het ANP, erkent dat sprake zou kunnen zijn van stereotypering binnen de beeldbank. Maar dat vind je volgens hem alleen als je zoekt op de term ‘moslima’. "Yüksel heeft naar ruim vierduizend beelden gekeken die de tag moslima hebben, terwijl we honderdduizenden foto’s hebben van moslima’s, maar die niet als zodanig zijn getagd." 

Dit maakt het zoeken naar uiteenlopende en representatieve foto’s voor nieuwsorganisaties zoals de NOS lastiger. "Het kan zijn dat deze beelden van moslima’s bestaan, maar dat wij ze niet goed kunnen vinden,” zegt Gerard de Kloet. "Ik heb met Bas van Beek plannen gemaakt hoe onze redactie beter onderwezen kan worden over het systeem van het ANP. Als we getraind worden om op andere zoektermen te zoeken, hebben redacteuren meer aandacht om een divers straatbeeld te vinden."

Tekst gaat verder na afbeelding

Volgens het ANP bestaan diverse beelden van moslima's dus wel degelijk, hoewel fotografen in Yüksels onderzoek aangeven dat deze niet verkopen. Bas van Beek bevestigt dit. “De voorkeur van nieuwsredacties ligt bij een foto van een moslima met een hoofddoek, want dan zie je in een oogopslag waar het over gaat.”

"Nieuwsredacties onderschatten de lezer als zij ervan uitgaan dat de lezer gelijk moet zien dat het om een moslima gaat," zegt Yüksel. "Dit is de commerciële molen waarin fotografen meedraaien en waar zij ervoor kiezen om het eenzijdige clichébeeld te reproduceren omdat dat geld oplevert.”

Bij de NOS is er een actief beleid om een divers straatbeeld uit te dragen. "Onze gesprekken gaan niet zo: 'Er is moslimnieuws, dus we moeten een foto van een vrouw met hoofddoek toevoegen'," zegt Gerard de Kloet. "En je wil ook voor de diversiteit aan beeld een foto van een moslima bij algemene artikelen, zoals de zorg, publiceren. Daarin bedenken we ook of dat logisch is, of misschien geforceerd."

Hoe werkt dat eigenlijk, foto’s uploaden bij het ANP? “Een fotograaf moet beelden zelf uploaden in de beeldbank,” zegt Yüksel. “Bij elke foto voeg je een omschrijving toe. Je geeft context wat er te zien is, zodat fotoredacties dat ook in een oogopslag zien. Daarnaast plaats je tags waar journalisten op kunnen zoeken in de zoekmachine van ANP."

Uit onderzoek blijkt dat de toegevoegde tags en omschrijvingen niet altijd objectief zijn en soms niets te maken hebben met de context van de foto. "Zo komt het voor dat bij foto's van gesluierde vrouwen op de markt, woorden als 'islamisering' en 'inburgering' worden toegevoegd," zegt Yüksel. Waarom doen fotografen dat? "Ze willen hun foto vindbaar maken om te verkopen, dus voegen ze tags toe die te maken hebben met het maatschappelijk debat."

Tekst gaat verder na afbeelding

Heeft het ANP dan geen check bij de voordeur van foto’s en tags? "Als de fotograaf onjuiste omschrijvingen en tags toevoegt aan een foto, zien wij dat in eerste instantie niet," zegt Bas van Beek. "We proberen bij het ANP de homepage te checken op nieuwe beelden die binnenkomen. Als we rare dingen zien, van verkeerde data tot foutieve tags en omschrijvingen, grijpen we in en gaan we het gesprek aan. We hebben zelfs een aantal fotografen die zijn doorgeslagen in het taggen en zij mogen niks meer publiceren."

Kan de controle beter? "Ja, we moeten eigenlijk op sommige tags een alert zetten," zegt van Beek. "Dus als iemand een foto uploadt met de tag ‘salafisme’, moet het ANP checken of dit overeenkomt met de context van de foto. We zijn ook met software en kunstmatige intelligentie bezig die bij geüploade foto’s een percentage geeft hoe divers het beeld is. Foto’s van moslima’s op de markt kunnen dan gelabeld worden als ‘niet-divers’. Maar dit zal nog veel tijd en geld kosten."

Yüksel wil bewustwording bij alle drie de partijen om blinde vlekken en stereotyperingen te herkennen. “De oplossing zit hem in geld investeren in een traject, waarin je personeel traint in het herkennen van stereotypes en die bereid zijn hun eigen blinde vlekken en vooroordelen af te breken. Ik wil niet alleen moslima’s zien bij onderwerpen die te maken hebben met inburgering of het geloof, maar ook bij berichten over klimaatverandering of de zorg. De ideale situatie is dat het ANP, de fotograaf en beeldredacties deze slag maken."