Zo voelt een leven zonder vrijheid

In de 2Doc Kort: Sad Film volgen we het beklemmende leven van een Myanmarese filmmaker. Op 1 februari 2021 viel zijn droom om films te maken in duigen. Op die bewuste dag maakte het Myanmarese leger een einde aan tien jaar fragiele pogingen om Myanmar te hervormen tot democratie. Welk effect heeft zo’n militaire coup op de vrijheid van creatieve expressie?

Een Nederlandse producent die zich speciaal richt op kunstenaars in landen waar de vrijheid van meningsuiting wordt bedreigd is Corinne van Egeraat van ZIN Documentaire. Samen met haar man, internationaal gerespecteerde mensenrechtenfilmmaker Petr Lom, is Sad Film tot stand gekomen. Lom begeleidde de anonieme filmmaker in Myanmar in het maakproces en Van Egeraat produceerde de documentaire.

Myanmar, in Zuidoost-Azië, telt zo’n 54 miljoen inwoners. De belangrijkste godsdienst is het boeddhisme, hoewel ook vele andere religies en etnische groepen bestaan. Sinds de onafhankelijkheid van Groot-Brittannië in 1948 zorgt deze grote diversiteit voor veel conflicten in verschillende deelstaten.

Lange tijd, van 1962 tot 2011 werd het land geregeerd door een militaire dictatuur. Onder leiding van Aung San Suu Kyi keerde daarna een burgerregering terug, maar deze overwinning werd genegeerd door de regerende junta van Myanmar. Gedurende vijftien jaar huisarrest zette Nobelprijswinnaar Suu Kyi zich in voor mensenrechten, vrije verkiezingen en democratische hervormingen in Myanmar. In 2015 behaalde ze opnieuw een grote verkiezingsoverwinning, en werd ze Adviseur van Staat (vergelijkbaar met wat we in Nederland minister-president. noemen), en daarmee het hoofd van de regering.

Overigens is Suu Kyi niet onomstreden. Zo moest ze in december 2019 nog verschijnen voor het Internationaal Strafhof na een aanklacht wegens volkerenmoord op Rohingya, een moslimminderheid. 

Tijdens de periode waarin Suu Kyi aan de macht kwam, brachten documentairemakers Corinne van Egeraat en Petr Lom veel tijd door in Myanmar. “We woonden daar ongeveer vier jaar, van 2013 tot 2017. Dat was een bijzondere tijd, want Myanmar was toen één van de laatste volledig afgesloten dictaturen die zich openstelde voor de wereld. Op het eerste gezicht doorliep het een soort vreedzaam democratiseringsproces,” vertelt producent Van Egeraat.

Maar op 1 februari 2021 kwam een eind aan die nieuw verworven vrijheid. Het leger pleegde een militaire coup en maakte met bruut geweld een einde aan tien jaar fragiele pogingen om in Myanmar een democratie van de grond te krijgen.

Regeringsleider Suu Kyi en leden van haar partij – de Nationale Liga voor Democratie (NLD) – werden gearresteerd door de junta. Suu Kyi werd aangeklaagd voor onder meer het schenden van de nationale wet van officiële geheimen, het bezit van illegale walkietalkies en het publiceren van informatie die “angst of alarm kunnen veroorzaken.”

Militair opperbevelhebber Min Aung Hlaing vestigde zich op de leidersstoel. In zijn eerste publieke verklaring deed Hlaing een poging zijn machtsovername te rechtvaardigen. Hij verkondigde dat het leger aan de kant van het volk stond en een ware “gedisciplineerde democratie” zou vormen. Zodra de één jaar durende noodtoestand voorbij is zal het leger “vrije en eerlijke verkiezingen” houden.

Door die situatie genieten de Myanmarezen nu weinig vrijheid. Ruimte voor politiek andersdenkenden of etnische minderheden is er niet. Het is verboden om uit te gaan of te samenscholen. ’s Avonds ligt de stroom eruit en trekken militairen schreeuwend en schietend door de buurt. Media en mensenrechtenorganisaties worden niet toegelaten. Myanmar zelf trekt zich weinig aan van de afkeurende signalen en sancties vanuit de internationale gemeenschap.

De bevolking verzet zich met massedemonstraties tegen de repressie en het harde optreden van de machthebbers. Om de demonstranten uiteen te drijven gebruikt het leger waterkannonnen, rubberkogels en scherpe munitie.

“Sinds de staatsgreep zijn meer dan duizend mensen gedood," vertelt regisseur Petr Lom. "Zo’n zesduizend mensen zitten vast in de gevangenis. Het is oorlog. En de humanitaire ramp van corona maakt de situatie nog ingewikkelder dan die al is,” benadrukt Lom. “Vrienden daar vertellen ons hoe ernstig de situatie is. Veel erger dan je in de kranten leest. Voortdurend gaan bommen af. Moordaanslagen zijn de normaalste zaak.”

Hoe heeft de omslag van beginnende democratie naar dictatuur kunnen plaatsvinden? Volgens Lom en Van Egeraat is de reden simpel: het leger is nooit vertrokken. “Al voor de jaren zestig had het leger de macht. Tien jaar geleden besloten ze het wat ‘rustiger’ aan te doen, maar ze hebben nooit helemaal de macht uit handen gegeven,” legt Lom uit. “Ze stonden bijvoorbeeld verkiezingen toe, maar in de grondwet staat nog steeds dat zij de belangrijkste ministeries toegewezen krijgen,” licht hij toe.

Ondanks het ‘terugtreden’ van het leger, was de democratische overgang ook niet zonder risico’s. “Zelfs tijdens de verkiezingen in 2015 was de bevolking bezorgd. Wat moesten ze doen als ze weer zouden verliezen van het leger? Het was een grote opluchting toen de NLD onder leiding van Suu Kyi won,” legt Lom uit.

“De redenen voor de staatsgreep weet niemand,” vervolgt hij. “Het was volkomen irrationeel. Het ging economisch voorspoedig, het land kon zich op cultureel, sociaal, politiek en economisch vlak ontwikkelen. En ineens neemt het leger de macht over en verplettert iedereen die in de weg staat. Tuurlijk waren er wel zorgen en geruchten dat het leger de macht zou overnemen, maar hoe kan je verwachten dat zoiets psychotisch en wreeds daadwerkelijk gebeurt? Niemand kan dat.”

“Toen wij vier jaar geleden naar Myanmar gingen, begonnen wij jonge filmmakers te begeleiden. We zagen een jonge generatie die kon opgroeien in een gloednieuwe vrijheid. Het was opwindend om hen een nieuwe wereld te zien verkennen waarin ze zich in alle openheid konden floreren,” vertelt Petr Lom. “Maar plotseling werd al die vrijheid van ze weggerukt. Het breekt echt ons hart. Het is een situatie die onmogelijk te verdragen is. Vooral voor jonge mensen. Hoe kan je iemands vrijheid op zo’n brute wijze wegnemen?”

In de 2Doc Kort: Sad Film volgen we een jonge anonieme filmmaker die deelneemt aan betogingen tegen de militaire dictatuur. Hij is doodsbang en wanhopig. Het geweld van het leger moet gefilmd worden. Maar dat filmen is ingewikkeld. Sad Film is de eerste documentaire vanuit Myanmar, over het leven in angst onder de militaire junta.

“We kennen de anonieme filmmaker van toen we daar jaren geleden waren," vertelt Van Egeraat. "In de eerste week na de coup benaderde hij ons, evenals vele anderen oud-studenten, via het Myanmar Film Collective. Deze vereniging is opgezet na de militaire coup door een groep anonieme filmmakers in Myanmar," vertelt producent Van Egeraat.

"Ze wisten zich geen raad. Vanbinnen voelden ze zo sterk de drang om films te maken over hun situatie, maar ze konden deze niet meer naar buiten brengen. Daarom benaderden ze ons om hen te helpen en te begeleiden. Daarom heeft ZIN Documentaire besloten te films te produceren vanuit Nederland,” vervolgt ze.

“Wij hebben lesgegeven aan deze jonge filmmakers in een goede tijd, en we willen ook in deze slechte tijd hen blijven helpen waar we kunnen,” vervolgt Van Egeraat. “Maar op een gegeven moment werd het leger steeds sterker. Mensen werden opgepakt, mishandeld of vermoord," vult Lom aan.

"Bij een arrestatie zou de filmmaker het risico lopen dat de berichten op zijn mobiel onderschept zouden worden als hij zijn signaalcommunicatie zou moeten laten zien. Uit wanhoop en angst heeft de jonge filmmaker zijn materiaal naar ons gestuurd, zodat zijn verhaal alsnog verteld zou worden," legt Van Egeraat uit.

Voor Lom en Van Egeraat werd het een emotionele uitdaging. “Het is zo pijnlijk voor ons om te zien wat daar nu gebeurt, hoe moeilijk mensen het hebben en hoe onveilig zij zich voelen. Tegelijkertijd heeft deze filmmaker zo’n sterke innerlijke passie om films te maken. Het enige hoopgevende is dat wij hem daarin kunnen steunen, maar de rest is verschrikkelijk,” geeft Van Egeraat toe. “Het voelt als onze plicht om hem te helpen. Niet alleen omdat wij ons in de bevoorrechte positie bevinden dat we films kúnnen maken, maar vooral omdat hij ons om hulp vroeg,” vult Lom aan.

Waarom zijn dictators altijd zo bang voor kunstenaars, filmmakers en schrijvers? Het is een vraag die dagelijks door de hoofden spookt van het filmmakerskoppel. “Kunstenaars zijn degenen die de waarheid vertellen. Terwijl dictaturen altijd gebaseerd zijn op leugens,” zegt Lom. “Om creatief te zijn, is vrijheid nodig. Als kunstenaar moet je in elke richting kunnen bewegen. Elk onderdrukkend regime zal dat bedreigend vinden, omdat muren doorbroken worden die niet geraakt mogen worden,” legt hij verder uit.

“We moeten nu een evenwicht vinden tussen het maximaliseren van de publiciteit van de film en de veiligheid van de filmmaker,” legt Lom uit. Dat zijn twee dingen die niet altijd in dezelfde richting wijzen. Er schuilt een hoop angst achter. “De filmmaker is bang dat mensen hem herkennen en dat hij daardoor in de gevangenis beland.”

“Het trieste aan dit alles is dus dat de filmmaker voor zijn eigen veiligheid anoniem is. Terwijl wij hier in het prachtige Venetië zijn première mogen meemaken. Aan de ene kant krijgt hij wel de kans dat zijn verhaal verteld wordt, maar aan andere kant mag hij niemand vertellen dat het zijn verhaal is,” zegt Van Egeraat. “Terwijl, voor creatieve mensen is erkenning zoiets noodzakelijks als drinkwater,” vult Lom haar aan.

“Het is een moedige film, met zo’n persoonlijk verhaal. We zien een menselijke ervaring. Dat gaat verder dat alleen het nieuws en de cijfers,” stelt Van Egeraat. “De film is geen zwaar beledigend, politiek manifest. In de twaalf korte minuten laat het je een beetje begrijpen wat angst is en hoe het voelt om geen vrijheid te hebben,” concludeert ze. “We hopen met deze film de harten van mensen een beetje groter te maken. Om de wereld iets meer te vermenselijken,” valt Lom haar bij.

Tegelijkertijd willen Lom en Van Egeraat mensen bewust maken van vergeten plekken op de wereld, zoals Myanmar. “De situatie is zeer explosief op dit moment. Yangon – de grootste stad in Myanmar – wordt zelfs gezien als de gevaarlijkste stad in de wereld, vanwege de bommen en de snelle verspreiding van Covid,” zegt Van Egeraat. “Je ziet het niet vaak op het nieuws. Er zijn zoveel landen in de wereld met soortgelijke dramatische toestanden, maar deze plekken verdwijnen grotendeels uit de journaals,” constateert Van Egeraat.

“Maar de mensen daar mogen niet het gevoel krijgen dat we ze vergeten,” vervolgt Petr. “Op de borden van de demonstraten in Myanmar staat: ‘please come help us’. Deze zijn voor ons allemaal bedoeld. We mogen hen niet alleen laten. We moeten alles in onze macht gebruiken om een eind te maken aan deze vreselijke situatie,” aldus Petr Lom en Corinne van Egeraat.  

De 2Doc Kort: Sad Film zie je alleen op zondag 12 september om 21:05 uur op NPO 2. De film is niet online terug te kijken, om de veiligheid van de maker te beschermen. Meer informatie over de docu check je op de speciale afleveringspagina.